در دعاوی حقوقی و کیفری، سند یکی از مهم‌ترین دلایل اثبات دعوا محسوب می‌شود. اسناد عادی و رسمی، بسته به ماهیت خود، می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در نتیجه دادرسی داشته باشند. اما همیشه این احتمال وجود دارد که یکی از طرفین دعوا، سندی را که اصالت ندارد به دادگاه ارائه دهد؛ در چنین شرایطی، طرف مقابل می‌تواند ادعای جعل مطرح کرده و اصالت سند را به چالش بکشد.
ادعای جعل، به معنای اعتراض به صحت سند از نظر شکلی یا محتوایی است. این ادعا ممکن است نسبت به سند عادی مانند قول‌نامه، یا نسبت به سند رسمی مانند سند مالکیت یا سند ازدواج مطرح شود. در صورتی که ادعای جعل اثبات شود، سند مجعول از عداد دلایل خارج شده و حتی ممکن است جاعل تحت پیگرد کیفری قرار گیرد.
در این مقاله، به طور کامل بررسی خواهیم کرد که جعل سند چیست، چگونه می‌توان ادعای جعل را اثبات کرد، مهلت قانونی طرح چنین ادعایی چقدر است، و چه تفاوتی بین ادعای جعل، انکار و تردید وجود دارد. همچنین با بررسی مواد قانونی و رویه‌های قضایی، سعی می‌کنیم دید روشنی از فرآیند طرح و اثبات ادعای جعل در دادگاه‌ها ارائه دهیم.
مفهوم جعل سند چیست؟
جعل سند، به معنای ایجاد تغییرات عمدی و غیرقانونی در یک سند، به‌نحوی است که محتوا یا شکل ظاهری آن به نفع شخصی و به ضرر دیگری تغییر یابد. در نظام حقوقی ایران، جعل به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: جعل مادی و جعل مفادی (معنوی). هر دوی این موارد در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده‌اند و دارای مجازات مشخصی هستند.
🔹 جعل مادی، شامل تغییرات فیزیکی و مشهود در سند است؛ مانند اضافه کردن، حذف کردن، یا تغییر امضا، مهر یا تاریخ در سند. به‌عنوان مثال، تغییر عدد مبلغ چک یا اضافه کردن یک بند به قرارداد پس از امضای طرفین، از مصادیق جعل مادی است.
🔹 جعل مفادی یا معنوی، مربوط به تحریف در محتوای سند بدون تغییر ظاهری آن است. برای مثال، اگر مأمور رسمی در تنظیم سند رسمی، واقعیت را برخلاف آنچه اتفاق افتاده بنویسد یا اطلاعات نادرست را وارد کند، این نوع از جعل رخ داده است.
نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که برای مطرح کردن ادعای جعل، صرف استفاده از اصطلاحاتی مانند «سند ساختگی است» یا «سند تقلبی است» کافی نیست. ادعا باید دقیقاً با واژه «جعل» همراه باشد تا دادگاه آن را در چارچوب قانونی قابل رسیدگی بداند.
همچنین، چنانچه ادعای جعل صرفاً مربوط به بخشی از سند باشد، شخص مدعی باید دقیقاً آن بخش خاص را مشخص کند. این امر به دادگاه کمک می‌کند تا دایره بررسی را محدود کرده و تمرکز رسیدگی دقیق‌تری داشته باشد.
ادعای جعل سند عادی و رسمی
ادعای جعل، یکی از مهم‌ترین ابزارهای دفاعی در برابر اسنادی است که در دادگاه به‌عنوان دلیل علیه شخص ارائه می‌شود. این ادعا می‌تواند هم نسبت به اسناد رسمی مطرح شود و هم نسبت به اسناد عادی. اما تفاوت‌هایی در نحوه طرح این ادعا و آثار آن بسته به نوع سند وجود دارد.
اسناد رسمی
مطابق ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی، اسناد رسمی آن‌هایی هستند که در اداره ثبت اسناد و املاک، دفاتر اسناد رسمی یا نزد مأمورین رسمی و در حدود صلاحیت آن‌ها و طبق مقررات قانونی تنظیم شده باشند. مانند: سند مالکیت، سند ازدواج، گواهینامه، شناسنامه و …
در برابر اسناد رسمی، امکان اظهار انکار یا تردید وجود ندارد. تنها راه تعرض به این اسناد، ادعای جعل است. به این معنا که اگر کسی معتقد باشد سند رسمی جعل شده، باید به‌صورت صریح و با ذکر دلایل، ادعای جعل مطرح کند.
اسناد عادی
در مقابل، اسناد عادی اسنادی هستند که توسط افراد و بدون دخالت مأمور رسمی تنظیم شده‌اند. مثل قولنامه‌ها، رسیدهای دستی، چک‌های غیر رسمی و …
در برابر اسناد عادی، سه روش برای تعرض به اصالت وجود دارد:
- انکار – زمانی‌که سند منتسب به شخص است و او اعلام می‌کند که آن را امضا نکرده است.
- تردید – وقتی سند منتسب به شخص نیست و او اصالت سند را به‌طور کلی زیر سؤال می‌برد.
- ادعای جعل – زمانی‌که شخص ادعا می‌کند سند، چه منتسب به او باشد یا دیگری، با روش‌هایی مجعول شده است.
بنابراین در برابر سند رسمی، فقط «جعل» قابل طرح است ولی در برابر سند عادی، شخص می‌تواند «انکار»، «تردید» یا «جعل» را مطرح کند.
نکته مهم: چه در مورد اسناد رسمی و چه عادی، اگر سند به ضرر شما در دادگاه استفاده شود و شما آن را مجعول بدانید، باید در اولین جلسه دادرسی ادعای جعل را مطرح کنید. در غیر این صورت، امکان رسیدگی به ادعای شما ممکن است از سوی دادگاه سلب شود.
راه‌های اثبات جعل
اثبات جعل سند، چه رسمی و چه عادی، فرآیندی فنی و حقوقی است که بر اساس قوانین آیین دادرسی مدنی و کیفری انجام می‌شود. در این بخش به روش‌های اثبات جعل سند عادی می‌پردازیم؛ چرا که این نوع اسناد بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند و جعل آن‌ها نیز شایع‌تر است.
۱. تطبیق امضا یا خط با اسناد مسلم‌الصدور
یکی از متداول‌ترین راه‌های اثبات جعل، مقایسه خط، امضا یا اثر انگشت سند مورد ادعا با اسناد مسلم‌الصدور (اسنادی که اصالت آن‌ها نزد دادگاه محرز است) است. این تطبیق توسط کارشناس رسمی دادگستری انجام می‌شود و اگر تفاوت فاحشی در امضا یا خط وجود داشته باشد، سند مجعول اعلام می‌شود.
۲. استکتاب از شخص منتسب‌الیه
طبق ماده ۲۲۴ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه می‌تواند شخصی که سند به او نسبت داده شده است را برای نوشتن (استکتاب) یا امضا مجدد دعوت کند. اگر فرد از این کار امتناع کند، این امتناع می‌تواند قرینه‌ای بر صحت ادعای جعل باشد.
۳. ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری
دادگاه در اغلب موارد برای تشخیص اصالت سند، آن را به کارشناس خط یا تشخیص هویت ارجاع می‌دهد. نظریه کارشناس اگر مستدل باشد، معمولاً مورد استناد دادگاه قرار می‌گیرد. البته دادگاه ملزم به پذیرش نظر کارشناس نیست، اما باید دلایل رد آن را نیز بیان کند.
۴. تحقیق از شهود
اگر در زمان تنظیم سند افرادی شاهد امضا یا نوشتن آن بوده‌اند، می‌توانند به‌عنوان شهود در دادگاه حاضر شده و شهادت دهند. هرچند شهادت به‌تنهایی کافی نیست، اما می‌تواند مؤید سایر دلایل باشد.
۵. بررسی محتوا و مفاد سند
برخی جعل‌ها به دلیل ناهماهنگی محتوایی یا تضاد با سایر مدارک کشف می‌شوند. برای مثال، درج اطلاعاتی در سند که با تاریخ‌های دیگر تطابق ندارد یا استفاده از اصطلاحات غیرمرسوم.
۶. ظاهر سند و فیزیک آن
بررسی رنگ جوهر، کاغذ، تفاوت فونت یا امضای مشکوک، گاهی می‌تواند جعلی بودن سند را نشان دهد. این بررسی‌ها معمولاً توسط کارشناسان فنی انجام می‌شود.
مهلت ادعای جعل
مهلت طرح ادعای جعل، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که در فرآیند دادرسی باید به آن توجه شود؛ چرا که اگر ادعای جعل در مهلت مقرر قانونی مطرح نشود، ممکن است دیگر قابل استماع نباشد و دادگاه آن را رد کند. در این بخش، زمان طرح ادعای جعل در دعاوی حقوقی و کیفری را بررسی می‌کنیم.
مهلت ادعای جعل در دعاوی حقوقی
بر اساس ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی، انکار، تردید یا ادعای جعل نسبت به اسناد ارائه‌شده در دادگاه، باید تا اولین جلسه دادرسی مطرح شود. بنابراین اگر خوانده یا خواهان سندی را در دادگاه ارائه کند، طرف مقابل باید در همان جلسه نخست نسبت به اصالت آن واکنش نشان دهد.
چنانچه طرف مقابل نسبت به سند سکوت کند یا پس از جلسه اول ادعای جعل را مطرح کند، دادگاه اصولاً آن را نمی‌پذیرد. البته طبق ماده ۲۱۹، اگر دلیل جعل پس از جلسه اول و قبل از صدور رأی کشف شود، هنوز امکان طرح ادعای جعل وجود دارد.
✅ نکته: طرح ادعای جعل باید با ذکر دلایل همراه باشد. صرف استفاده از عبارت «این سند جعلی است» بدون ارائه دلایل، ارزش حقوقی ندارد.
مهلت ادعای جعل در پرونده‌های کیفری
در دعاوی کیفری، ادعای جعل محدود به جلسه اول نیست و مشمول مرور زمان عمومی جرایم می‌شود. یعنی شاکی می‌تواند با تنظیم شکواییه در دادسرا علیه جاعل اقدام کرده و رسیدگی کیفری به عمل آید. مهلت دقیق رسیدگی، بسته به نوع سند و شدت جرم، ممکن است متفاوت باشد؛ اما تا زمانی که جرم مشمول مرور زمان نشده، طرح ادعای جعل ممکن است.
مهلت تسلیم اصل سند توسط دارنده
مطابق ماده ۲۲۰ آیین دادرسی مدنی، اگر ادعای جعل مطرح شود و طرف مقابل (صاحب سند) همچنان بخواهد از سند استفاده کند، موظف است ظرف ۱۰ روز اصل سند را به دفتر دادگاه تحویل دهد. در غیر این صورت، سند از عداد دلایل خارج می‌شود.
تفاوت انکار، تردید و ادعای جعل نسبت به سند
در نظام حقوقی ایران، راهکارهای مختلفی برای دفاع در برابر اسناد ارائه‌شده در دادگاه پیش‌بینی شده است. سه روش اصلی برای مقابله با سند عبارتند از: انکار، تردید و ادعای جعل. هر کدام از این سه روش، شرایط، آثار و مهلت‌های خاص خود را دارند که در این بخش به مقایسه و تفاوت‌های آن‌ها می‌پردازیم.
۱. نوع سند
- انکار و تردید تنها نسبت به اسناد عادی قابل طرح هستند؛ یعنی اسنادی که در دفاتر رسمی تنظیم نشده‌اند.
- ادعای جعل هم نسبت به سند رسمی (مثل سند مالکیت، سند ازدواج) و هم نسبت به سند عادی امکان‌پذیر است.
۲. بار اثبات
- در انکار و تردید، شخص فقط اظهار می‌دارد که سند را امضا نکرده یا صحت آن را نمی‌داند؛ نیازی به ارائه دلیل ندارد. اثبات اصالت سند بر عهده ارائه‌دهنده آن است.
- در ادعای جعل، چون نوعی دعوا محسوب می‌شود، بار اثبات بر عهده مدعی جعل است. وی باید با دلیل و مدرک نشان دهد که سند جعلی است.
۳. مهلت طرح
- انکار و تردید باید در اولین جلسه دادرسی اعلام شوند؛ در غیر این صورت مسموع نخواهند بود.
- ادعای جعل نیز باید تا اولین جلسه یا در صورت کشف دلیل جدید، تا قبل از صدور رأی مطرح شود (ماده ۲۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی).
۴. تکلیف دادگاه
- در صورت ادعای جعل، دادگاه مکلف است ضمن رسیدگی به دعوا، در خصوص اصالت یا جعلیت سند تصمیم‌گیری کند (ماده ۲۲۱).
- اما در انکار و تردید، اگر اصل سند در دسترس نباشد یا از اثبات باز بماند، فقط سند از عداد دلایل خارج می‌شود.
۵. امکان شکایت کیفری
- انکار و تردید ماهیت مدنی دارند و به تنهایی موجب تعقیب کیفری نمی‌شوند.
- ادعای جعل چون بیان‌گر وقوع جرم است، می‌تواند موضوع شکایت کیفری باشد.
۶. صدور رونوشت از سند
- در ادعای جعل، دادگاه یا کارمندان آن حق صدور رونوشت از سند مورد ادعای جعل را تا تعیین تکلیف نهایی ندارند (ماده ۲۲۲).
- اما در مورد اسناد مورد انکار و تردید چنین ممنوعیتی وجود ندارد.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون ادعای جعل سند، روش های اثبات، تفاوت ادعا، انکار و تردید و دیگر موارد که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓فردی مبایعه‌نامه‌ای ارائه کرده که مالک زمین ما است. ما درخواست کارشناسی دادیم و کارشناس سه‌نفره اعلام کردند تاریخ مندرج غیر واقعی است و پس از تنظیم مبایعه‌نامه نوشته شده. آیا می‌توان بابت جعل سند از آن فرد شکایت کرد؟
✅ در صورت وجود شواهد کافی، می‌توانید در جلسه اول دادرسی، به اصالت سند اعتراض کنید و ادعای انکار، تردید یا جعل نمایید.
❓سند معامله یک باغ از طرف حاج آقای ما نوشته شده و امضای او جعل شده است. او اصلاً یادش نمی‌آید چنین معامله‌ای کرده باشد. چطور می‌توانیم شکایت کنیم که سند برای بررسی برود و ما با تبعات اتهام جعل مواجه نشویم؟
✅ شما می‌توانید با ارائه شکایت و درخواست بررسی سند توسط کارشناس رسمی دادگستری، به بررسی موضوع بپردازید.
❓از من به خاطر جعل سند عادی شکایت شده است و فقط کپی سند در دست آنهاست و اصل سند گم شده است. در این شرایط چه کاری باید انجام دهم؟
✅ معمولاً برای اثبات جعل نیاز به اصل سند است، اما اگر دلایل و شواهد دیگر بتوانند علم قاضی را ایجاد کنند، ممکن است نیازی به اصل سند نباشد.
❓شریکم با دست خط، امضا و اثر انگشت من که همگی را جعل کرده قراردادی به نفع خودش نوشته است. چه اقداماتی برای دفاع از خود می‌توانم انجام دهم؟
✅ علیه او شکایت کیفری به اتهام جعل و استفاده از سند مجعول مطرح کنید تا مورد بررسی قانونی قرار گیرد.
❓اگر ادعای جعل مبایعه‌نامه داشته باشیم و در روز رسیدگی خوانده از ارائه اصل مبایعه‌نامه خودداری کند و ادعا کند که آن را گم کرده، به عنوان خواهان چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
✅ می‌توانید به شهادت شهود استناد کنید و در صورت وجود مدارک دیگر، آن‌ها را به دادگاه ارائه دهید. همچنین، درخواست تخصصی شدن بررسی موضوع توسط کارشناسان را بدهید.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با مشاوران حقوقی ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.