کودکان و نوجوانان به دلیل ویژگی‌های خاص سنی، روانی و اجتماعی، در برابر آسیب‌های اجتماعی آسیب‌پذیرتر هستند و ممکن است به دلایل مختلفی در مسیر بزهکاری قرار گیرند. از همین رو، قانونگذار با درک اهمیت این موضوع، سازوکارهای ویژه‌ای برای رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان در نظر گرفته است. بر اساس قوانین جاری، نه تنها نحوه رسیدگی به این جرایم با بزرگسالان متفاوت است، بلکه دادگاه‌ها، مراجع قضایی و حتی نوع مجازات‌ها نیز متناسب با وضعیت سنی و شرایط فرد تنظیم شده‌اند.

در این مقاله، به بررسی دقیق قوانین مربوط به جرائم اطفال و نوجوانان، فرآیندهای دادرسی ویژه آن‌ها، دادگاه‌ها و دادسراهای تخصصی، نقش مشاوران، شیوه تعیین مجازات‌ها و حقوق قانونی این دسته از متهمان می‌پردازیم. آشنایی با این مقررات، نه‌ تنها برای والدین و اولیا، بلکه برای فعالان حقوق کودک، وکلا و مشاوران حقوقی نیز ضروری است.

تعریف طفل و نوجوان در قانون آیین دادرسی کیفری

بر اساس تبصره ۱ ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری، «طفل کسی است که به سن بلوغ شرعی نرسیده باشد». بنابراین، در تقسیم‌بندی قانونی، واژه «اطفال» به افراد نابالغ اطلاق می‌شود و در مقابل، «نوجوانان» به اشخاصی گفته می‌شود که به بلوغ شرعی رسیده‌اند اما هنوز به ۱۸ سال تمام شمسی نرسیده‌اند.

این تمایز از آن جهت اهمیت دارد که نحوه رسیدگی به جرایم ارتکابی از سوی اطفال و نوجوانان در نظام حقوقی ایران متفاوت بوده و هر کدام مشمول ضوابط خاصی هستند. مثلاً مرجع قضایی، نوع قرار تأمین، امکان تشکیل پرونده شخصیت و حتی نوع مجازات برای طفل و نوجوان با بزرگسالان تفاوت چشم‌گیری دارد. قانون‌گذار با این تفکیک سنی، تلاش کرده است تا متناسب با سطح رشد فکری و توان درک و تمییز این افراد، برخوردی عادلانه‌تر و انسانی‌تر در فرآیند دادرسی داشته باشد.

دادگاه اطفال و نوجوانان

دادگاه اطفال و نوجوانان، یکی از نهادهای تخصصی قوه قضاییه است که وظیفه رسیدگی به کلیه جرایم ارتکابی توسط اشخاص زیر ۱۸ سال تمام شمسی را برعهده دارد. این دادگاه‌ها مطابق ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری تشکیل شده و از یک قاضی به همراه مشاور متخصص تشکیل می‌شوند. مشاور ممکن است روان‌شناس، مددکار اجتماعی، یا کارشناس علوم تربیتی باشد، و اگرچه نظر او جنبه مشورتی دارد، اما حضورش در روند دادرسی الزامی است.

صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان شامل تمام جرایمی می‌شود که توسط اطفال و نوجوانان (اعم از نابالغ یا بالغ زیر ۱۸ سال) ارتکاب یافته، مگر در موارد خاصی مانند جرایم مشمول ماده ۳۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری که در صلاحیت دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان است. همچنین اگر متهم، نظامی باشد و جرم او مرتبط با وظایف نظامی باشد، رسیدگی در دادگاه‌های نظامی انجام می‌شود، اما با رعایت مقررات مربوط به رسیدگی به جرایم اطفال.

این دادگاه‌ها در راستای حمایت از حقوق کودکان، با نگاه اصلاحی و تربیتی، سعی در بازپروری و بازگشت اطفال و نوجوانان بزهکار به مسیر صحیح زندگی دارند و از رویکردهای صرفاً کیفری فاصله گرفته‌اند

دادسرای ویژه نوجوانان 15 تا 18 ساله (بالغ)

با توجه به لزوم دادرسی تخصصی و حمایت‌محور برای افراد زیر ۱۸ سال، قانون‌گذار در آیین دادرسی کیفری، دادسرای ویژه‌ای را برای رسیدگی به جرایم نوجوانان بالغ پیش‌بینی کرده است. این نهاد با عنوان «دادسرای ویژه نوجوانان» شناخته می‌شود و به جرایم ارتکابی نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۸ سال تمام شمسی رسیدگی می‌کند. استثنائاتی نیز وجود دارد؛ به‌عنوان مثال، جرایم تعزیری درجه هفت و هشت و نیز جرایم منافی عفت مستقیماً در دادگاه اطفال و نوجوانان بررسی می‌شود و نیازی به تحقیقات مقدماتی در دادسرا ندارد.

دادسرای نوجوانان تحت نظارت یکی از معاونان دادستان اداره می‌شود و بازپرسانی متخصص در این حوزه فعالیت می‌کنند. این دادسرا وظیفه انجام تحقیقات مقدماتی و صدور کیفرخواست در جرایم جدی‌تر نوجوانان را برعهده دارد.

در کنار دادسرای تخصصی، «پلیس ویژه اطفال و نوجوانان» نیز در نیروی انتظامی تشکیل شده است. این پلیس، ضابط خاص در امور مربوط به کودکان و نوجوانان است و وظایف آن با سایر ضابطان تفاوت دارد. پلیس اطفال در زمان وقوع جرم، مسئول انتقال، حمایت اولیه و تحویل فرد به مرجع قضایی است، اما حق انجام تحقیقات مقدماتی را ندارد.

قواعد ویژه در رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان

قانون آیین دادرسی کیفری برای رسیدگی به جرایم افراد زیر ۱۸ سال، مقررات ویژه‌ای پیش‌بینی کرده است. این قواعد برای تضمین حقوق اطفال و نوجوانان و جلوگیری از آسیب‌های روانی و اجتماعی تدوین شده‌اند. مهم‌ترین این مقررات عبارتند از:

1. ممنوعیت انجام تحقیقات مقدماتی توسط ضابطان قضایی
در جرایم مربوط به افراد زیر ۱۸ سال، ضابطان قضایی (مانند پلیس) تنها مجاز به اقدامات اولیه در صحنه جرم و تحویل متهم به مرجع قضایی هستند. آن‌ها حق بازجویی و تحقیقات مقدماتی را ندارند و این مرحله مستقیماً توسط دادگاه اطفال یا دادسرای ویژه نوجوانان انجام می‌شود.

2. تشکیل پرونده شخصیت
در جرایم جدی، مانند جنایات عمدی یا جرایم تعزیری درجه بالا، تشکیل «پرونده شخصیت» برای کودک یا نوجوان الزامی است. در این پرونده اطلاعاتی مانند وضعیت خانوادگی، تحصیلی، رفتاری و سوابق روانشناسی فرد جمع‌آوری می‌شود تا دادگاه در تصمیم‌گیری نهایی این موارد را لحاظ کند.

3. عدم امکان صدور قرار تأمین کیفری سنگین برای افراد زیر ۱۵ سال
برای متهمان زیر ۱۵ سال، صرفاً قرار التزام به حضور صادر می‌شود و آن‌ها باید در صورت نیاز، همراه ولی، سرپرست یا شخصی که دادگاه تعیین می‌کند در مرجع قضایی حاضر شوند. صدور قرار بازداشت برای این گروه ممکن نیست.

4. صدور قرار کفالت یا وثیقه فقط برای نوجوانان بالای ۱۵ سال
در صورت ضرورت، برای نوجوانان بالای ۱۵ سال می‌توان قرار کفالت یا وثیقه صادر کرد. اگر تأمین ممکن نباشد، و در صورتی که جرم از نوع سنگین باشد، دادگاه می‌تواند حکم نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت صادر کند، ولی این تصمیم تابع شرایط سخت‌گیرانه‌ای است.

5. حضور اجباری وکیل
در جرایم مهم، اگر ولی یا سرپرست نوجوان برای او وکیل معرفی نکند، دادگاه موظف است وکیل تسخیری تعیین نماید. این اقدام جهت تضمین حقوق دفاعی کودک یا نوجوان ضروری است.

6. رسیدگی در دادگاه‌های تخصصی
تمام مراحل دادرسی، از تحقیقات مقدماتی تا صدور حکم، باید در دادگاه اطفال و نوجوانان یا شعبه کیفری یک ویژه جرایم نوجوانان انجام شود. این دادگاه‌ها با حضور قاضی مشاور برگزار می‌شوند.

مراجع رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان بر اساس سن

یکی از مهم‌ترین موضوعات در دادرسی کیفری کودکان و نوجوانان، تعیین مرجع صالح برای رسیدگی به جرایم آنان است. قانون آیین دادرسی کیفری، با توجه به سن مرتکب و نوع جرم ارتکابی، مراجع مختلفی را برای رسیدگی پیش‌بینی کرده است:

الف) اگر سن مرتکب زیر ۱۵ سال باشد:

1. اگر طفل نابالغ باشد:
   تمامی مراحل از تحقیقات مقدماتی تا رسیدگی، توسط دادگاه اطفال و نوجوانان انجام می‌شود، فارغ از اینکه جرم چه باشد.
2. اگر مرتکب بالغ کمتر از ۱۵ سال باشد:
   در این حالت نیز در صورتی که جرم ارتکابی جزو جرایم مشمول ماده ۳۱۵ نباشد، رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان صورت می‌گیرد.

ب) اگر سن مرتکب بین ۱۵ تا ۱۸ سال باشد:

1. اگر جرم از جرایم تعزیری درجه ۷ و ۸ باشد:
   تحقیقات و رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان انجام می‌شود.
2. اگر جرم از جرایم سنگین یا جرایم منافی عفت باشد (مثل زنای محصنه):
   رسیدگی توسط دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم نوجوانان صورت می‌گیرد.
3. در سایر جرائم:
   تحقیقات مقدماتی در دادسرای ویژه نوجوانان انجام شده و بسته به نوع جرم، رسیدگی در دادگاه اطفال یا دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان صورت می‌گیرد.

ج) در صورتی که متهم نظامی و زیر ۱۸ سال باشد:

در صورتی که جرم ارتکابی مرتبط با وظایف خاص نظامی و انتظامی باشد، رسیدگی به اتهام او در دادسرا و دادگاه نظامی و با رعایت قواعد ویژه اطفال و نوجوانان انجام می‌شود.

اگر نوجوانی با بزرگسال در ارتکاب جرم مشارکت داشته باشد، رسیدگی به اتهام نوجوان جداگانه و در دادگاه اطفال و نوجوانان صورت می‌گیرد و فقط رسیدگی به اتهام بزرگسال در دادگاه عمومی یا کیفری انجام خواهد شد.

آثار احکام صادره در جرائم اطفال و نوجوانان

در رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان، قانونگذار با در نظر گرفتن شرایط سنی، رشد روانی و قابلیت اصلاح‌پذیری این گروه سنی، مقررات خاصی در زمینه صدور رأی، تجدیدنظر و آثار کیفری پیش‌بینی کرده است که در ادامه بررسی می‌کنیم.

بر اساس مواد ۸۸ و ۸۹ قانون مجازات اسلامی، مجازات‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی بر اساس سن افراد هنگام ارتکاب جرم تعیین می‌شود:

اطفال ۹ تا ۱۵ سال تمام شمسی:

• تسلیم به والدین یا سرپرست قانونی با تعهد به تربیت،
• معرفی به مددکار اجتماعی یا روان‌شناس،
• نصیحت، اخطار، و حتی نگهداری در کانون اصلاح و تربیت (۳ ماه تا ۱ سال) برای جرائم سنگین.

نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال تمام شمسی:

• نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از ۳ ماه تا ۵ سال (بسته به درجه جرم)،
• جزای نقدی یا خدمات عمومی رایگان به عنوان مجازات جایگزین.

نکته: تصمیمات در مورد این گروه می‌تواند توسط دادگاه در صورت احراز بهبود شرایط کودک یا نوجوان و با گذر از یک‌پنجم مدت نگهداری، مورد بازنگری قرار گیرد و به آزادی یا تبدیل به مجازات سبک‌تر منتهی شود.

تجدیدنظر در آراء دادگاه اطفال: یکی از ویژگی‌های مهم رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان، قابلیت تجدیدنظر مطلق آراء صادره است:

• حتی اگر جرم از نوع تعزیری درجه هفت یا هشت باشد یا دیه کمتر از یک‌دهم دیه کامل باشد، رأی صادره قابل تجدیدنظر است.
• تجدیدنظرخواهی باید در دادگاه تجدیدنظر استان انجام شود (ماده ۴۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری).

آثار کیفری و سابقه در جرائم اطفال و نوجوانان

مطابق ماده ۹۵ قانون مجازات اسلامی، محکومیت‌های کیفری مربوط به اطفال و نوجوانان:

• فاقد آثار کیفری برای آینده آنان است.
• یعنی این محکومیت‌ها به عنوان سابقه کیفری محسوب نمی‌شوند و تأثیری در آینده تحصیلی، استخدامی یا اجتماعی آن‌ها ندارند.

❓سوالات متداول:

در این قسمت سوالات متداول پیرامون جرائم اطفال و نوجوانان را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓اگر در شهری دادگاه اطفال و نوجوانان تشکیل نشده باشد، رسیدگی به جرم نوجوان زیر ۱۵ سال کجا انجام می‌شود؟
✅رسیدگی به جرائم افراد زیر ۱۵ سال در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان است. اگر در شهر محل وقوع جرم چنین دادگاهی نباشد، نزدیک‌ترین حوزه قضایی دارای دادگاه اطفال مسئول رسیدگی خواهد بود.

❓پسر ۱۴ ساله‌ای مرتکب قتل عمد شده؛ کدام دادگاه به پرونده او رسیدگی می‌کند؟
✅با توجه به سن زیر ۱۵ سال، دادگاه اطفال و نوجوانان صلاحیت رسیدگی دارد. اگر جرم از جرائم سنگین مشمول ماده ۳۱۵ باشد، دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان رسیدگی خواهد کرد.

❓اگر نوجوانی بدون مشارکت در قتل تنها در محل دعوا حاضر بوده، آیا ممکن است بازداشت شود؟
✅صرف حضور در محل جرم دلیل محکمه‌پسند برای بازداشت نیست. اما در نزاع دسته‌جمعی ممکن است کلیه افراد دخیل تحت پیگرد قرار گیرند؛ بهتر است از وکیل کیفری و متخصص نوجوانان برای دفاع استفاده شود.

❓اگر طلبه‌ای زیر ۱۵ سال مرتکب جرمی مانند جاسوسی شود، دادگاه صالح برای رسیدگی کدام است؟
✅با وجود اینکه جرم، امنیتی و سنگین است، اما چون متهم زیر ۱۵ سال دارد، رسیدگی در صلاحیت دادگاه اطفال خواهد بود، حتی اگر جرم در حوزه صلاحیت دادگاه انقلاب یا ویژه روحانیت باشد.

❓نوجوان ۱۵ ساله‌ای به اتهام توهین احضار شده اما به جلسات دادرسی اعتنایی نکرده، چه اتفاقی می‌افتد؟
✅طبق قانون، این فرد در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان است. اگر در ابتدا پرونده در مرجع غیر صالح مطرح شده باشد، قرار عدم صلاحیت صادر و پرونده به دادگاه اطفال ارسال می‌شود.

❓اگر دادگاه در حکمی به استناد تبصره ماده ۲۸۵ قرار عدم صلاحیت صادر کند، چه مفهومی دارد؟
✅یعنی سن متهم کمتر از ۱۵ سال است و مرجع فعلی صلاحیت رسیدگی ندارد. لذا پرونده باید در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی شود. این قرار قطعی است و اعتراض‌پذیر نیست.

برای کسب اطلاعات بیشتر پیرامون جرائم اطفال و نوجوانان می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.