در نظام حقوقی ایران، افراد تا زمانی که به سن قانونی و رشد عقلانی نرسیده‌اند، برای انجام امور مالی و حقوقی خود نیازمند نماینده‌ای قانونی هستند که این مسئولیت عمدتاً بر عهده پدر یا جد پدری گذاشته شده است. این جایگاه حقوقی، تحت عنوان “ولی قهری” شناخته می‌شود. ولی قهری نه تنها اختیار کامل در تصمیم‌گیری‌های مالی و حقوقی برای فرزند خود دارد، بلکه قانون نیز او را به عنوان نخستین مرجع قانونی برای حمایت از افراد محجور معرفی کرده است.
با توجه به پیچیدگی‌ها و ظرافت‌هایی که در موضوع ولایت قهری وجود دارد، آگاهی از مفاهیم پایه‌ای مانند اینکه ولی قهری کیست، چه تفاوتی با قیم دارد، چگونه عزل می‌شود و آیا استحقاق دریافت اجرت دارد یا خیر، می‌تواند برای بسیاری از والدین، فرزندان، و حتی وکلا مفید و ضروری باشد.
ولی قهری کیست؟
در ادبیات حقوقی ایران، ولی قهری به شخصی گفته می‌شود که به حکم قانون، بدون نیاز به تصمیم دادگاه یا اخذ رضایت از نهاد دیگری، مسئولیت اداره امور مالی و گاه غیرمالی افراد محجور (کسانی که از نظر قانونی قادر به تصرف در اموال خود نیستند) را برعهده دارد. مطابق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، ولی قهری می‌تواند پدر یا جد پدری کودک باشد.
واژه “قهری” به معنای تحمیلی یا غیر ارادی بودن این سمت است. یعنی این وظیفه مستقیماً از طرف قانون به پدر یا جد پدری سپرده می‌شود و آن‌ها نمی‌توانند خودسرانه از انجام آن سر باز بزنند. البته قانون در شرایط خاصی اجازه می‌دهد ولی قهری از سمت خود عزل شود، اما اصل بر آن است که این مسئولیت به صورت پیش‌فرض و تا زمان رسیدن کودک به بلوغ و رشد، بر دوش پدر یا جد پدری است.
ولایت قهری در اصل یک حق نیست، بلکه نوعی وظیفه همراه با تکلیف است. ولی قهری باید در همه تصمیم‌گیری‌ها، مصلحت محجور را رعایت کند و حق هیچ‌گونه تعدی یا تفریط در اموال او را ندارد. در صورت مشاهده هرگونه سوء استفاده، دادگاه می‌تواند اقدام به عزل ولی قهری کند و فرد دیگری را به عنوان قیم تعیین نماید.
تفاوت ولی قهری با قیم
در نگاه نخست، ولی قهری و قیم هر دو مسئول نگهداری و اداره امور فرد محجور هستند؛ اما تفاوت‌های بنیادینی میان آن‌ها وجود دارد که از نظر حقوقی اهمیت زیادی دارد.
ولی قهری، همان‌طور که گفته شد، به حکم قانون و به طور مستقیم مسئولیت حمایت از محجور را برعهده دارد و معمولاً پدر یا جد پدری کودک است. این ولایت، به صورت خودکار و بدون نیاز به دخالت دادگاه ایجاد می‌شود و دامنه‌ی اختیارات آن بسیار گسترده‌تر از قیم است. ولی قهری می‌تواند بسیاری از امور مالی و حقوقی محجور را بدون نیاز به مجوز دادگاه انجام دهد.
در مقابل، قیم شخصی است که با حکم دادگاه برای حمایت از محجور تعیین می‌شود. این فرد معمولاً زمانی به کار گمارده می‌شود که ولی قهری وجود نداشته باشد یا صلاحیت خود را از دست داده باشد (مثلاً به دلیل فوت، جنون یا خیانت در امانت). قیم برای انجام بسیاری از امور مالی محجور نیاز به کسب اجازه از دادستان یا دادگاه دارد، بنابراین حوزه اختیارات او محدودتر از ولی قهری است.
همچنین، در حالی که ولی قهری عموماً عضوی از خانواده است، قیم ممکن است یک فرد غریبه، خویشاوند، یا حتی مؤسسه‌ای رسمی باشد که صرفاً به نمایندگی از دادگاه، سرپرستی محجور را بر عهده گرفته است.
به طور خلاصه:
| ویژگی | ولی قهری | قیم |
|---|---|---|
| نحوه تعیین | به حکم قانون | با حکم دادگاه |
| دامنه اختیارات | گسترده‌تر و بدون نیاز به مجوز در اغلب موارد | محدود و نیازمند مجوز دادگاه در بسیاری موارد |
| اشخاص مشمول | پدر و جد پدری | هر شخص صالحی که دادگاه تعیین کند |
| دریافت اجرت | معمولاً بدون اجرت | امکان دریافت اجرت قانونی |
چه کسانی تحت ولایت قهری قرار می‌گیرند؟
مطابق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، ولایت قهری به کودکانی تعلق می‌گیرد که به دلایلی از جمله صغر سن یا عدم رشد یا اختلالات روانی، توانایی اداره امور خود را ندارند. در این موارد، پدر و جد پدری به صورت خودکار عهده‌دار مسئولیت‌های قانونی و مالی آن‌ها خواهند بود.
افراد زیر تحت پوشش ولایت قهری قرار می‌گیرند:
- صغیر: به کودکانی گفته می‌شود که به سن بلوغ نرسیده‌اند. در فقه امامیه، سن بلوغ برای پسران ۱۵ سال قمری و برای دختران ۹ سال قمری در نظر گرفته شده است. تا پیش از این سن، طفل نمی‌تواند در اموال خود تصرفی کند و ولی قهری باید از طرف او اقدام کند.
- غیر رشید متصل به صغر: اگر فرد پس از رسیدن به سن بلوغ، رشد کافی برای تصرف در اموال نداشته باشد، و این عدم رشد از کودکی همراه او بوده، همچنان تحت ولایت قهری باقی خواهد ماند.
- مجنون متصل به صغر: چنانچه کودک از دوران کودکی دچار جنون بوده و با رسیدن به سن قانونی همچنان این وضعیت ادامه داشته باشد، در این حالت نیز ولایت قهری ادامه خواهد داشت.
نکته مهم این است که اگر پدر و جد پدری هر دو در قید حیات باشند، هر دو دارای ولایت هستند و هیچ‌کدام بر دیگری برتری ندارد. اما اگر یکی از آن‌ها فوت کند یا بنا به دلایلی مثل سفاهت، جنون یا غیبت نتواند وظیفه خود را انجام دهد، تنها فرد باقی‌مانده ولی قهری خواهد بود.
در صورتی که هیچ یک از ولی‌های قهری در دسترس یا صالح نباشند، مرجع قضایی می‌تواند با تعیین قیم یا امین، مسئولیت اداره امور طفل را به فرد واجد شرایطی بسپارد.
وظایف و اختیارات ولی قهری چیست؟
ولی قهری، یعنی پدر یا جد پدری کودک، به‌موجب قانون وظایف متعددی در قبال محجور (کودک صغیر، غیر رشید یا مجنون) دارد. این وظایف، عمدتاً شامل اداره امور مالی، حقوقی و گاه شخصی محجور است. قانون‌گذار این اختیارات را به ولی قهری واگذار کرده تا بدون نیاز به حکم دادگاه بتواند از طرف فرزند خود اقدامات لازم را انجام دهد، به شرط آنکه غبطه (مصلحت) کودک رعایت شود.
مهم‌ترین وظایف و اختیارات ولی قهری عبارت‌اند از:
- نمایندگی در امور مالی
مطابق ماده ۱۱۸۳ قانون مدنی، ولی قهری در کلیه امور مربوط به اموال و حقوق مالی مولی‌علیه (محجور)، نماینده قانونی او است. به این معنا که می‌تواند به‌جای کودک یا فرد محجور، در معاملات مالی، خرید و فروش، اجاره یا رهن و هرگونه تصرف مالی اقدام کند. - اداره دارایی‌ها
ولی قهری باید اموال محجور را به‌گونه‌ای اداره کند که نه تنها حفظ شوند، بلکه دچار نقصان یا از بین رفتن نیز نشوند. او موظف است از تعدی و تفریط (تصرفات مضر یا افراطی) در اموال فرزندش خودداری کند. - مواظبت شخصی و مراقبت غیرمالی
در بسیاری موارد، ولی قهری باید در مسائل غیر مالی مانند تحصیل، درمان، انتخاب محل سکونت و تربیت کودک نیز ورود کند. به‌طور مثال، در تصمیم‌گیری برای درمان‌های پزشکی یا تحصیلات، نظر ولی قهری مؤثر است. - ولایت بر ازدواج دختر باکره
یکی از موارد مهمی که جنبه غیرمالی دارد و در اختیار ولی قهری است، دادن اجازه برای ازدواج دختر باکره است. طبق ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی، ازدواج دختری که هنوز ازدواج نکرده، نیازمند اجازه پدر یا جد پدری اوست. - اجازه برای خروج از کشور
طبق قانون گذرنامه، فرزند زیر ۱۸ سال تنها با اجازه ولی قهری می‌تواند از کشور خارج شود. این اجازه‌نامه باید به‌صورت کتبی و رسمی ارائه شود. - پذیرفتن یا رد کردن برخی دعاوی و قراردادها
در دعاوی حقوقی یا تصمیمات خاص، ولی قهری می‌تواند به‌جای محجور ورود کند یا از حق او دفاع نماید. برای مثال، در زمان تصادف یا خسارت مالی، ولی قهری می‌تواند شکایت کند یا صلح نماید.
در مجموع، ولی قهری دارای اختیارات گسترده‌ای است، اما همه این اختیارات باید با رعایت مصلحت و غبطه فرزند همراه باشد و در صورت اثبات سوءاستفاده، دادگاه می‌تواند او را عزل کند.
در چه شرایطی ولی قهری عزل می‌شود؟
با وجود آنکه ولی قهری از نظر قانون‌گذار فردی امین برای اداره امور کودک یا محجور محسوب می‌شود، اما این اعتماد مطلق نیست. اگر ولی قهری در انجام وظایف خود دچار سهل‌انگاری یا سوءاستفاده شود یا دیگر صلاحیت لازم برای اداره امور را نداشته باشد، دادگاه می‌تواند او را از سمتش عزل کند.
موارد اصلی عزل ولی قهری طبق ماده ۱۱۸۴ و مواد مرتبط قانون مدنی عبارت‌اند از:
- عدم رعایت مصلحت محجور (صغیر یا مجنون)
اگر ولی قهری در اداره اموال یا امور کودک به گونه‌ای عمل کند که منافع کودک در خطر بیفتد یا خسارت ببیند، دادگاه می‌تواند به درخواست نزدیکان یا دادستان، او را عزل کند. مثلاً فروش نابه‌جا یا تلف کردن اموال کودک. - ابتلا به جنون یا سفه (عدم رشد عقلانی)
در صورتی که خودِ ولی قهری دچار بیماری روانی یا سفاهت شود و دیگر صلاحیت تصرف در امور خود را نداشته باشد، طبق ماده ۱۱۸۵ قانون مدنی از سمت خود کنار گذاشته می‌شود. - خیانت در امانت یا کوتاهی در وظایف قانونی
اگر شواهدی وجود داشته باشد که ولی قهری در نگهداری یا مدیریت اموال محجور خیانت کرده، دادگاه پس از بررسی و اثبات، می‌تواند او را عزل کرده و قیم جدیدی تعیین نماید. - ناتوانی جسمی یا ذهنی (کهولت سن یا بیماری)
در مواردی ولی قهری به دلیل کهولت سن یا بیماری‌های جسمی و ذهنی توان اداره امور را از دست می‌دهد. در این شرایط، دادگاه ممکن است شخصی را به عنوان «امین» در کنار او منصوب کند یا در صورت لزوم، او را به طور کامل عزل نماید. - غیبت طولانی، حبس یا بی‌هوشی
طبق ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی، در صورتی که ولی قهری برای مدتی طولانی غایب باشد، در زندان باشد یا در حالت اغما و بی‌هوشی قرار گیرد، دادگاه می‌تواند امینی را به طور موقت برای انجام امور کودک منصوب کند.
در تمام این موارد، دادگاه صلاحیت‌دار (دادگاه خانواده در محل اقامت کودک یا محجور) با استناد به مدارک و بررسی پرونده، تصمیم به عزل ولی قهری می‌گیرد و در صورت لزوم، قیم یا امین جدیدی را تعیین می‌کند.
حقوق یا اجرت ولی قهری
یکی از پرسش‌های مهم در حوزه ولایت قهری این است که آیا ولی قهری بابت خدماتی که در اداره امور فرزند یا محجور انجام می‌دهد، مستحق دریافت اجرت یا دستمزد است یا خیر. پاسخ به این سوال را باید در تلاقی بین وظایف اخلاقی، خانوادگی و الزامات قانونی جستجو کرد.
بر اساس قانون مدنی ایران، ولی قهری – که شامل پدر و جد پدری است – به حکم قانون، مسئول اداره امور مالی و غیر مالی محجور می‌باشد. این مسئولیت، یک وظیفه قانونی و اجتماعی تلقی می‌شود و برخلاف قیم، معمولاً مستحق دریافت مزد نیست.
۱. وظیفه ولی قهری یک تکلیف قانونی و خانوادگی است
برخلاف قیم که با حکم دادگاه و معمولاً خارج از چارچوب خانواده منصوب می‌شود، ولی قهری پدر یا جد پدری است که به صورت خودکار و قهری از سوی قانون‌گذار مأمور نگهداری، سرپرستی و اداره امور فرزند یا محجور شده است. به همین دلیل، انجام این وظیفه به عنوان یک تکلیف خانوادگی و نه شغل با حق‌الزحمه تلقی می‌شود.
۲. مستند قانونی: ماده ۱۲۴۶ قانون مدنی
ماده ۱۲۴۶ قانون مدنی مقرر کرده که قیم در برابر کارهایی که انجام می‌دهد، می‌تواند اجرت دریافت کند. اما در مورد ولی قهری چنین تصریحی وجود ندارد و عرف حقوقی نیز بر همین مبناست که ولی قهری اصولاً اجرت نمی‌گیرد، مگر در موارد خاص.
۳. در چه مواردی ولی قهری می‌تواند اجرت دریافت کند؟
در صورتی که ولی قهری فقیر باشد و امکان تأمین معیشت نداشته باشد، قانون به او اجازه داده است در حد نیاز، از اموال محجور نفقه بردارد. اما برای دریافت «اجرت» باید دو شرط اساسی فراهم باشد:
- ولی قهری قصد تبرع (کار مجانی) نداشته باشد؛
- انجام کارها و مسئولیت‌ها به نحوی بوده باشد که از نظر عرف، مستحق مزد شمرده شود.
در این صورت نیز مبلغ اجرت با توجه به نوع کار، میزان مسئولیت، مدت زمان تصدی ولایت، و وضعیت مالی محجور، توسط کارشناس رسمی دادگستری و با حکم دادگاه تعیین خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ولی قهری را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓همسرم پارسال فوت کرده و برای انجام کارهای اداری دختر سه‌ساله‌ام مثل حساب بانکی، چکار باید بکنم؟ ولی قهری هیچ کمکی نمی‌کند و مسئولیتی قبول نمی‌کند.
✅با وجود ولی قهری، نصب قیم معمولاً منتفی است، اما می‌توانید نفقه فرزند را درخواست کنید و در صورت عدم همکاری ولی قهری، موضوع را از طریق مراجع قانونی پیگیری کنید.
❓آیا با وجود پدر به عنوان ولی قهری، نیاز هست تا برای کسی که دو ساله محجور شناخته میشه و در پرونده‌ای قراره دیه بگیره، پدر درخواست محجوریت بده؟ درخواست قیم هم لازمه یا ولی قهری بودن کفایت می‌کنه؟
✅ ولی قهری کفایت می‌کند و نیازی به نصب قیم نیست، مگر در شرایط خاص که ولی قهری صلاحیت نداشته باشد یا از انجام وظایف خود امتناع کند.
❓شوهرم 10 سال پیش فوت کرده، حضانت بچه‌ها به من رسیده ولی قهری با اموال شوهرم واسه خودش کار و کاسبی راه انداخته، الان که پسرم به سن قانونی رسیده اموالشو نمیده) آیا می‌توان از ولی قهری شکایت کرد؟
✅ بله، در صورتی که ولی قهری از اموال فرزند سوءاستفاده کرده یا اموال را به او برنگرداند، فرزند می‌تواند پس از رسیدن به سن قانونی طرح دعوا کند و مطالبه اموال نماید.
❓بنده شاغل (کارمند) هستم و دارای دو فرزند (پسر) ۱۹ و ۲۱ ساله‌ام که هر دو معلول ذهنی‌اند و یک هفته پیش، حکم محجوریت آن‌ها را از دادگاه گرفتم. آیا با وجود اینکه بنده ولی قهری آن‌ها هستم، باید برای آن‌ها قیم‌نامه از دادگاه بگیرم؟
✅ولی قهری کفایت دارد و نیازی به تعیین قیم نیست، مگر آنکه دادگاه صلاحیت ولی قهری را رد کرده یا وی از انجام وظایفش ناتوان باشد.
❓کودک ۳ ساله‌ای که پدر در زندان است و مادر مفقود؛ کودک پیش پدر و مادر پدری زندگی می‌کرد که پدر و مادر مادری برای مدتی نزد خود بردند، حالا که برای گرفتن کودک رفتند آن‌ها با مقاومت و سرسختی کودک را نمی‌دهند. الان چطور می‌توان اقدام کرد؟
✅ در چنین شرایطی جد پدری به عنوان ولی قهری می‌تواند از طریق دادگاه خانواده و با ارائه دادخواست استرداد طفل اقدام قانونی کند؛ همچنین دادگاه با بررسی صلاحیت هر دو طرف، در نهایت حکم می‌دهد که کودک نزد چه کسی بماند.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس گرفته و مشاوره دریافت نمایید.