در طول زندگی مشترک، بسیاری از زنان با انجام امور خانه‌داری، پرورش فرزندان و همراهی در پیشبرد امور زندگی، نقش مهمی در دوام و موفقیت خانواده ایفا می‌کنند. با اینکه این اقدامات شرعاً و قانوناً جزء وظایف الزامی آنان نیست، اما به‌صورت عرفی ارزشمند محسوب شده و قابل جبران‌اند.
قانون مدنی ایران نیز با هدف حمایت از حقوق مالی زنان، امکان مطالبه «اجرت‌المثل ایام زوجیت» را فراهم کرده است؛ حتی در شرایطی که همسر فوت کرده باشد.
سؤالی که برای بسیاری از بانوان در این شرایط پیش می‌آید این است که آیا با وجود فوت شوهر، همچنان امکان دریافت اجرت‌المثل وجود دارد؟ آیا می‌توان از وراث متوفی مطالبه کرد؟ پاسخ این پرسش‌ها مستلزم بررسی دقیق مواد قانونی، شرایط اثبات و روند دادرسی مربوط به این موضوع است.
آیا اجرت‌المثل بعد از فوت شوهر قابل مطالبه است؟
یکی از باورهای رایج این است که اجرت‌المثل فقط در زمان طلاق و هنگام پایان یافتن رابطه زوجیت قابل مطالبه است؛ در حالی که این تصور از نظر حقوقی نادرست است. طبق قانون مدنی ایران، به ویژه تبصره ماده ۳۳۶ این قانون، زوجه می‌تواند حتی پس از فوت همسر نیز اجرت‌المثل سال‌های زندگی مشترک را مطالبه کند، به شرط آنکه شرایط قانونی این مطالبه وجود داشته باشد.
بر اساس این ماده، اگر زوجه کارهایی را انجام داده باشد که شرعاً بر عهده او نبوده، آن کارها از نظر عرفی دارای ارزش مالی باشند، به دستور شوهر صورت گرفته و زن قصد تبرع (یعنی انجام رایگان امور) نداشته باشد، در این صورت مستحق دریافت اجرت‌المثل خواهد بود.
بنابراین، فوت شوهر مانعی برای درخواست این حق نیست و زوجه می‌تواند با تنظیم دادخواست رسمی، این حق را از وراث متوفی و از محل ترکه (اموال به‌جای‌مانده از شوهر) مطالبه نماید. نکته مهم این است که اجرت‌المثل در زمره دیون متوفی محسوب می‌شود و در اولویت پرداخت از اموال وی قرار دارد، حتی قبل از تقسیم ارث میان وراث.
شرایط دریافت اجرت‌المثل زن بعد از فوت شوهر
برای اینکه زوجه بتواند اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک را پس از فوت شوهر مطالبه کند، باید چند شرط قانونی و اثباتی را در دادگاه احراز نماید. این شرایط مستند به تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی است و به شرح زیر هستند:
- انجام کارهایی خارج از وظایف شرعی و قانونی زن
زوجه باید اثبات کند که در طول زندگی مشترک، کارهایی انجام داده که جزء وظایف قانونی و شرعی او نبوده‌اند؛ مانند نظافت منزل، آشپزی، نگهداری از فرزندان یا حتی مراقبت از والدین شوهر. چون از منظر قانون، زن فقط موظف به تمکین و حسن معاشرت است و سایر امور، الزام‌آور نیستند. - انجام کارها به دستور یا درخواست شوهر
یکی از شروط مهم، این است که اعمال انجام شده از سوی زن به خواست مستقیم یا ضمنی شوهر صورت گرفته باشد. در اینجا منظور از «دستور» الزاماً فرمان صریح نیست، بلکه کافی است زوجه نشان دهد که انجام آن کارها مورد انتظار یا مطالبه شوهر بوده است. - عدم وجود قصد تبرع (رایگان انجام دادن امور)
زن باید نشان دهد که کارهای انجام شده را با نیت دریافت پاداش یا دستمزد انجام داده و قصد نداشته آنها را مجانی و از روی لطف شخصی انجام دهد. هرچند برخی قضات بر این باورند که اصل بر «عدم تبرع» است و زوجه نیاز به اثبات این شرط ندارد، اما برای اطمینان بهتر است در دادخواست به‌روشنی این موضوع درج شود. - اثبات شرایط سه‌گانه در دادگاه
اثبات این سه شرط، یعنی انجام کار، به درخواست شوهر و بدون قصد تبرع، کاملاً بستگی به مدارک، شواهد و گاهی اوقات شهادت شهود دارد. با توجه به فقدان شوهر، دادگاه معمولاً در بررسی این شروط سخت‌گیرتر خواهد بود و زوجه باید مستندات کافی ارائه دهد.
نحوه مطالبه اجرت‌المثل زن بعد از فوت شوهر
در صورتی که زن بخواهد پس از فوت همسر، اجرت‌المثل ایام زوجیت را دریافت کند، باید دادخواست خود را به صورت رسمی در دادگاه خانواده مطرح نماید. نحوه انجام این فرایند به شرح زیر است:
- تنظیم دادخواست به طرفیت وراث شوهر
با توجه به اینکه شوهر فوت کرده است، دیگر امکان طرح دعوی علیه او وجود ندارد. به همین دلیل، زوجه باید دادخواست خود را به طرفیت ورثه قانونی شوهر (مثل فرزندان یا سایر وارثان) تنظیم کند. عنوان دعوی نیز باید «مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت از ماترک متوفی» باشد. - ارائه مدارک لازم
برای طرح این دعوی، ارائه مدارکی مانند شناسنامه و کارت ملی زوجه، سند ازدواج (عقدنامه)، گواهی فوت شوهر، گواهی انحصار وراثت و همچنین هرگونه مدرک یا شهادتی که نشان‌دهنده انجام کارها به درخواست شوهر و بدون قصد تبرع باشد، ضروری است. - ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی
زوجه یا وکیل او باید با ثبت‌نام در سامانه ثنا، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست را ثبت نماید. این دادخواست پس از ثبت، به شعبه‌ای از دادگاه خانواده ارجاع می‌شود. - رسیدگی توسط دادگاه و ارجاع به کارشناس
دادگاه پس از تشکیل جلسه و بررسی اولیه، موضوع را برای بررسی میزان اجرت‌المثل به کارشناس رسمی ارجاع می‌دهد. کارشناس با توجه به مدت زندگی مشترک، نوع خدمات ارائه‌شده، وضعیت مالی شوهر و عرف جامعه، مبلغ اجرت‌المثل را برآورد خواهد کرد. - صدور حکم و اجرای آن از ماترک متوفی
در صورت احراز شرایط توسط دادگاه، حکم به پرداخت اجرت‌المثل از محل ترکه شوهر صادر می‌شود. این مبلغ قبل از تقسیم ارث به ورثه، از اموال باقی‌مانده برداشت و به زوجه پرداخت خواهد شد.
عوامل مؤثر در تعیین مبلغ اجرت‌المثل
کارشناس برای تعیین میزان اجرت‌المثل مواردی مانند این را بررسی می‌کند:
- تعداد سال‌های زندگی مشترک
- نوع و حجم خدمات انجام‌شده توسط زن (مانند خانه‌داری، نگهداری فرزندان، رسیدگی به امور والدین همسر)
- وضعیت مالی خانواده و میزان مشارکت زن در توسعه زندگی
- شرایط سنی و سلامت زوجه در طول زندگی زناشویی
- میزان همکاری زن با شوهر در امور اقتصادی یا غیرخانگی
نحوه محاسبه نهایی مبلغ
پس از بررسی این عوامل، کارشناس مبلغی را به عنوان اجرت‌المثل یک سال تعیین می‌کند. این مبلغ سپس در تعداد سال‌های زوجیت ضرب می‌شود. برای مثال، اگر مبلغ سالانه ۵ میلیون تومان و مدت زندگی مشترک ۲۰ سال باشد، مبلغ نهایی ۱۰۰ میلیون تومان خواهد بود.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون مطالبه اجرت المثل پس از فوت شوهر را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ اجرت‌المثل از چه زمانی تا چه زمانی به زن تعلق می‌گیرد؟ مثلاً شوهر من در سال 1400 فوت شده و با دختر مجردم زندگی می‌کنیم. لطفاً بگویید تا چه سالی به من تعلق می‌گیرد؟
✅ اجرت‌المثل تا زمان فوت شوهر به زن تعلق می‌گیرد. پس از فوت، زوجه می‌تواند با طرح دعوا، این حق را از وراث متوفی مطالبه کند.
❓ آیا می‌توان بعد از فوت مردی درخواست اجرت‌المثل کرد؟
✅ بله، مطالبه اجرت‌المثل بعد از فوت شوهر امکان‌پذیر است. البته اثبات انجام کارها با قصد عدم تبرع و به درخواست شوهر، در غیاب وی ممکن است دشوارتر باشد و نیاز به دلایل و شهود قوی دارد.
❓ چگونه می‌توان بعد از فوت همسر اجرت‌المثل دریافت کرد یا نیمی از اموال همسر را به عنوان نحله دریافت کرد؟
✅ دریافت اجرت‌المثل پس از فوت همسر از طریق دادخواست به طرفیت وراث در دادگاه خانواده امکان‌پذیر است. برای نحله نیز باید با وکیل یا نماینده قانونی مشورت و مستندات ارائه شود.
❓ اگر شوهر فوت کرده باشد، آیا اجرت‌المثل به زوجه تعلق می‌گیرد؟ در بحث اجرت‌المثل در صورت طلاق یا فوت شوهر، آیا تمکین خاص هم شامل اجرت‌المثل می‌شود؟
✅ بله، در صورت فوت شوهر هم زن می‌تواند اجرت‌المثل بگیرد. اما تمکین خاص (ارتباط زناشویی) جزو خدمات قابل اجرت‌المثل محسوب نمی‌شود و به‌طور مستقل مورد بررسی نیست.
❓ حق اجرت‌المثل و نفقه زنی که شوهرش 9 ماه پیش فوت کرده و 23 سال زندگی مشترک با مردی که به الکل و مواد اعتیاد داشته است، چقدر محاسبه می‌شود؟
✅ میزان اجرت‌المثل بر اساس تعداد سال‌ها، نوع خدمات زن، وضعیت مالی خانوار و نظر کارشناس دادگاه تعیین می‌شود.
❓ مادر خانواده تقاضای اجرت‌المثل و مهریه کرده است. دارایی شامل خانه، ماشین و پول نقد است. آیا اگر اجرت‌المثل و مهریه زن از سهم بچه‌ها بیشتر شود، بچه‌ها هیچ ارثی نمی‌برند؟ و اگر زن اجرت‌المثل و مهریه شوهرش را بعد از مرگ دریافت کند و شوهر بدهی داشته باشد، این بدهی چگونه بین زن و بچه‌ها تقسیم می‌شود؟
✅ ابتدا دیون زوجه مانند اجرت‌المثل و مهریه از ترکه کسر می‌شود. اگر دارایی‌ای باقی بماند، بین وراث تقسیم می‌شود. در صورت وجود بدهی، پس از پرداخت حقوق زوجه، نوبت به پرداخت سایر بدهی‌ها و در نهایت تقسیم ارث می‌رسد.
جمع بندی
اجرت‌المثل ایام زوجیت، یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زنان در زندگی زناشویی است که در صورت فراهم بودن شرایط، حتی پس از فوت شوهر نیز قابل مطالبه است. برخلاف تصور برخی افراد، دریافت اجرت‌المثل تنها محدود به زمان طلاق نیست و زوجه می‌تواند در صورت فوت شوهر نیز، با اثبات سه شرط اصلی، این حق را از ورثه متوفی دریافت کند.
برای کسب اطلاعات مشاوره ای در این مورد می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.