خروج فرزند از کشور، به‌خصوص در سنین پایین، یکی از موضوعات پرچالش حقوق خانواده است. والدین ممکن است به دلایل مختلف از جمله طلاق، مهاجرت یا ادامه تحصیل، قصد خروج فرزند خود از کشور را داشته باشند.
اما آیا این اقدام صرفاً با رضایت پدر امکان‌پذیر است؟ در این مقاله به بررسی کامل ضرورت قانونی اجازه پدر، استثناها، نقش دادگاه، تفاوت قبل و بعد از طلاق، و شروط صدور حکم خروج از کشور برای فرزند می‌پردازیم.
آیا برای خروج فرزند از کشور، اجازه پدر لازم است؟
مطابق ماده ۱۸ قانون گذرنامه، صدور گذرنامه برای اشخاص زیر ۱۸ سال مشروط به اجازه کتبی ولی قهری (پدر یا در صورت نبود، جد پدری) است. حتی اگر حضانت کودک به مادر واگذار شده باشد، ولی هنوز اجازه خروج از کشور در اختیار پدر باقی می‌ماند.
از طرفی ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده تأکید دارد که کودک یا مجنون را نمی‌توان بدون رضایت ولی، قیم یا دارنده حضانت به خارج از کشور یا محل اقامت دیگر منتقل کرد؛ مگر با مجوز دادگاه.
بنابراین در اغلب موارد، خروج فرزندان از کشور بدون اجازه پدر، حتی در صورت واگذاری حضانت، امکان‌پذیر نیست.
شرایط خروج از کشور فرزندان دختر و پسر؛ تفاوت‌ها و الزامات
شرایط خروج دختران و پسران زیر ۱۸ سال تقریباً مشابه است. اما پس از رسیدن به سن قانونی، تفاوت‌هایی در نوع محدودیت‌ها وجود دارد:
- پسران بالای ۱۸ سال: نیاز به اجازه پدر ندارند، ولی باید وضعیت نظام وظیفه خود را مشخص کرده باشند (مثلاً داشتن معافیت تحصیلی یا پایان خدمت).
- دختران بالای ۱۸ سال مجرد: می‌توانند گذرنامه بگیرند، ولی برای خروج از کشور نیاز به اجازه پدر یا جد پدری دارند.
- دختران متأهل: اجازه خروج آنان بر عهده شوهر است، مگر در موارد استثنایی مانند اقامت در خارج یا داشتن وکالت بلاعزل.
این محدودیت‌ها نشان می‌دهد که حتی پس از رسیدن به سن قانونی، در بسیاری از موارد خروج دختران منوط به اجازه مقام قانونی مرد است.
شرایط صدور اجازه خروج توسط دادگاه؛ وقتی پدر رضایت نمی‌دهد
در شرایطی که پدر به‌عنوان ولی قهری با خروج فرزند از کشور مخالفت کند، مادر یا قیم قانونی می‌تواند از دادگاه تقاضای صدور مجوز خروج کند. طبق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده، دادگاه پس از بررسی مصلحت طفل و دریافت تضمین مناسب، می‌تواند اجازه خروج صادر کند.
تضمین می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- سند ملکی
- وجه نقد یا چک
- ضمانت‌نامه بانکی
- ارائه تعهد رسمی به بازگرداندن طفل
در این حالت، دادگاه با اولویت دادن به مصلحت کودک، حتی در صورت عدم رضایت پدر، اجازه خروج را صادر می‌کند. بررسی این شرایط و انجام آن در مطلبی تحت عنوان اجازه مادر برای خروج فرزند از کشور بررسی شده است.
تفاوت قبل و بعد از طلاق؛ نقش حضانت در اجازه خروج از کشور
قبل از طلاق، پدر معمولاً به عنوان ولی و سرپرست خانواده اختیار کامل دارد و رضایت او کفایت می‌کند. اما پس از طلاق، حضانت فرزند ممکن است به مادر واگذار شود، اما این موضوع بر حق قانونی پدر برای صدور اجازه خروج تأثیری ندارد.
نکته مهم اینجاست که:
- حضانت به معنای نگهداری و تربیت روزمره است.
- ولی قهری بودن، ناظر به تصمیمات کلان از جمله خروج از کشور است.
بنابراین حتی اگر مادر حضانت داشته باشد، باز هم برای اخذ گذرنامه و خروج از کشور، باید رضایت پدر را کسب کند؛ مگر با حکم دادگاه.
استثناها و موارد خاص؛ چه زمانی دادگاه بدون اجازه پدر حکم خروج صادر می‌کند؟
موارد استثنایی وجود دارد که در آن‌ها دادگاه می‌تواند بدون اجازه پدر حکم خروج فرزند از کشور را صادر کند. مهم‌ترین این موارد عبارت‌اند از:
- بیماری خاص و نیاز به درمان خارج از کشور
- ادامه تحصیل در مدرسه یا دانشگاهی معتبر در خارج
- زندگی یکی از والدین در خارج از کشور و نیاز به ملاقات فرزند
- وجود خطر جانی یا روانی برای کودک در کشور مبدأ
در این شرایط، قاضی با در نظر گرفتن گزارش روان‌شناس، نظر کارشناسی مددکار اجتماعی و مستندات مادر، ممکن است اجازه خروج صادر کند.
در بسیاری از پرونده‌های طلاق یا اختلافات خانوادگی، یکی از والدین از کودک به عنوان اهرم فشار استفاده می‌کند. ممنوع‌الخروج کردن فرزند یا ندادن رضایت برای خروج، گاهی به ابزاری برای تنبیه طرف مقابل تبدیل می‌شود.
در چنین مواردی:
- سوءاستفاده از حق ولی بودن، می‌تواند به ضرر مصلحت فرزند تمام شود.
- دادگاه‌ها در سال‌های اخیر بیشتر به «مصلحت کودک» توجه می‌کنند تا صرفاً «حق پدر».
- مادر می‌تواند با کمک وکیل، اثبات کند که مخالفت پدر غیرمنطقی یا برخلاف منافع فرزند است.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون اجازه خروج از کشور فرزند توسط پدر با مجموعه ایران لگال توسط پرسشگران عزیر مطرح شده است:
❓ پسری 30 ساله که پدرش فوت کرده و برادر 11 ساله دارد، قصد سفر به حوزه شنگن را دارد. آیا با برادرش اجازه خروج از کشور را دارند و آیا رضایت مادر لازم است؟
✅ برای خروج از کشور کودک زیر ۱۸ سال، رضایت ولی قهری الزامی است. با فوت پدر، این وظیفه به جد پدری منتقل می‌شود. در صورتی که جد پدری حضور نداشته باشد یا عدم صلاحیت یا عدم دسترسی او محرز گردد، می‌توان از طریق دادگاه و با معرفی قیم یا گرفتن حکم سرپرستی قانونی اقدام کرد. رضایت مادر به تنهایی کافی نیست، مگر اینکه به عنوان قیم یا سرپرست قانونی منصوب شده باشد.
❓ آیا برای خروج از کشور فرزند پسری که تحت حضانت پدر است، اجازه مادر هم لازم است؟
✅ خیر، برای خروج فرزند زیر ۱۸ سال از کشور، صرفاً اجازه پدر به عنوان ولی قهری کافی است و نیاز به رضایت مادر نیست، حتی اگر مادر سابقاً حضانت را داشته یا از حق ملاقات برخوردار باشد. البته در شرایط خاص، اگر خروج از کشور منجر به تضییع حق ملاقات مادر شود، او می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و ممنوع‌الخروجی فرزند را درخواست دهد.
❓ همسرم فوت کرده و پسر شش ساله‌ام پدربزرگش زنده است. آیا برای رفتن به کربلا اجازه خروج پسرم را باید پدربزرگش بدهد؟ اگر پدربزرگ اجازه ندهد، چگونه می‌توانم مجوز خروج پسرم را بگیرم؟
✅ بله، با فوت پدر، جد پدری به عنوان ولی قهری جایگزین او می‌شود و باید برای خروج فرزند اجازه بدهد. در صورت عدم رضایت جد پدری، شما می‌توانید به دادگاه خانواده مراجعه کرده و با ارائه دلایل و مدارک لازم مبنی بر ضرورت سفر و مصلحت کودک، از دادگاه تقاضای مجوز خروج نمایید. دادگاه با بررسی شرایط و دریافت تضمین کافی ممکن است مجوز لازم را صادر کند.
❓ پسری 15 ساله که به فرزندخواندگی گرفته شده است، با من زندگی می‌کند و می‌خواهم با او به استرالیا مهاجرت کنم. آیا برای خروج از کشور نیاز به اجازه پدرش هست؟
✅ در صورتی که فرزند به صورت رسمی و قانونی به فرزندخواندگی پذیرفته شده باشد و حقوق و تکالیف والدین بیولوژیکی به موجب حکم دادگاه سلب شده باشد، نیازی به اجازه پدر بیولوژیکی نیست. اما اگر هنوز سرپرستی موقت است یا مراحل قانونی کامل نشده، باید وضعیت حقوقی دقیق بررسی شود و ممکن است نیاز به اخذ اجازه ولی قانونی (یا قیم) باشد. بهتر است با وکیل متخصص حقوق خانواده مشورت شود.
❓ اگر دادگاه حضانت فرزند را به مادر داده باشد ولی فرزند با پدر زندگی کند و مادر قصد مهاجرت داشته باشد، آیا اجازه پدر برای خروج فرزند ضروری است؟
✅ بله، حتی در صورتی که حضانت با مادر باشد، ولی قهری (پدر) همچنان اختیار قانونی برای صدور اجازه خروج از کشور را دارد. یعنی حضانت تأثیری بر مسئولیت و اختیار ولی قهری در صدور گذرنامه ندارد. بنابراین، بدون رضایت پدر، مادر نمی‌تواند فرزند را از کشور خارج کند، مگر با حکم دادگاه در صورت اثبات مصلحت فرزند.
❓ من و همسرم اختلاف داریم و دختری 4 ساله داریم که حضانتش با مادرش است. آیا اجازه تحصیل و خروج از کشور برعهده من است یا همسرم؟
✅ برای مسائل مربوط به خروج از کشور، طبق ماده ۱۸ قانون گذرنامه، صدور گذرنامه و خروج کودک زیر ۱۸ سال نیازمند رضایت کتبی پدر است، حتی اگر حضانت با مادر باشد. اما در امور تحصیلی داخلی، معمولاً حضانت تعیین‌کننده است. اگر قصد خروج از کشور برای تحصیل وجود داشته باشد، شما باید به عنوان ولی قهری اجازه لازم را صادر کنید، و در صورت امتناع، مادر می‌تواند از طریق دادگاه اقدام کند.
موضوع اجازه پدر برای خروج فرزند از کشور، از جمله مواردی است که تعارض بین حق قانونی و مصلحت واقعی کودک در آن به‌وضوح دیده می‌شود. اگرچه قوانین ایران پدر را ولی قهری می‌داند، اما در عمل و با رشد رویکرد «محوریت کودک» در قضاوت‌ها، دادگاه‌ها می‌توانند مسیر عادلانه‌تری را طی کنند. در هر صورت، برای تصمیم‌گیری بهتر در این زمینه، مشاوره با وکلای با تجربه ما در ایران لگال توصیه می شود.