در نظام حقوقی ایران، طبق ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی، پدر به‌عنوان ولی قهری فرزند شناخته می‌شود و بر اساس قانون گذرنامه، صدور گذرنامه برای افراد زیر ۱۸ سال منوط به اجازه کتبی پدر است. حتی اگر مادر حضانت را بر عهده داشته باشد، باز هم بدون رضایت پدر، فرزند نمی‌تواند از کشور خارج شود.
بنابراین، مادر به‌تنهایی نمی‌تواند برای فرزند گذرنامه بگیرد، اما اگر خروج فرزند منجر به محروم شدن مادر از حق ملاقات شود، وی می‌تواند درخواست ممنوع الخروجی فرزند را به دادگاه ارائه کند. این موضوع از منظر حق ملاقات مادر قابل بررسی و پیگیری قضایی است.
اجازه مادر برای خروج فرزند از کشور
بر اساس قوانین فعلی ایران، ولی قهری فرزند، یعنی پدر یا جد پدری، مسئول امور مهم قانونی فرزند مانند صدور گذرنامه و اجازه خروج از کشور است. در این میان، اگرچه حضانت فرزند ممکن است با مادر باشد، اما اختیار قانونی برای صدور اجازه خروج از کشور با پدر است و به همین دلیل، در حالت عادی، پدر می‌تواند برای فرزند زیر ۱۸ سال گذرنامه بگیرد و مقدمات سفر را فراهم کند، حتی بدون رضایت مادر. شما می توانید در مورد اجازه پدر برای خروج فرزند از کشور در مطلب مربوط به آن اطلاعات بیشتری کسب نمایید.
اما این موضوع یک بُعد حقوقی دیگر هم دارد. مادر، به‌عنوان دارنده حق ملاقات و کسی که ممکن است حضانت را برعهده داشته باشد، می‌تواند با استناد به این حق، از خروج فرزند جلوگیری کند، اگر این خروج منجر به از بین رفتن حق ملاقات او یا آسیب به مصلحت طفل شود.
طبق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده:
«صغیر و مجنون را نمی‌توان بدون رضایت ولی، قیم، مادر یا شخصی که حضانت و نگهداری آنان به او واگذار شده است از محل اقامت مقرر بین طرفین یا محل اقامت قبل از وقوع طلاق به محل دیگر یا خارج از کشور فرستاد، مگر اینکه دادگاه آن را به مصلحت صغیر و مجنون بداند…»
بنابراین اگر:
- پدر قصد خروج فرزند از کشور را داشته باشد
- مادر به دلیل حضانت یا حق ملاقات، با این خروج مخالف باشد
در این صورت، پدر نمی‌تواند به‌تنهایی فرزند را از کشور خارج کند، بلکه باید:
- از دادگاه خانواده اجازه بگیرد
- مصلحت کودک را اثبات کند
- تضمینی برای بازگرداندن فرزند به کشور ارائه دهد (مانند سند ملکی یا وجه نقد)
در چنین مواردی، دادگاه با بررسی تمامی جوانب از جمله شرایط سفر، وضعیت حضانت، ارتباط عاطفی با والدین، سن کودک و هدف از خروج از کشور، تصمیم‌گیری خواهد کرد. اگر قاضی تشخیص دهد که سفر به صلاح فرزند است و حق مادر نیز رعایت می‌شود، مجوز خروج را صادر می‌کند.
شرایط قانونی برای خروج فرزند پسر و دختر زیر و بالای ۱۸ سال
خروج از کشور برای افراد زیر ۱۸ سال همواره نیازمند اجازه ولی قهری (معمولاً پدر) است، حتی اگر رشد آن‌ها توسط دادگاه تأیید شده باشد. پس از ۱۸ سالگی:
- پسران برای خروج از کشور نیاز به گذراندن مراحل مربوط به نظام وظیفه دارند (معافیت یا خدمت).
- دختران مجرد بالای ۱۸ سال نیازی به اذن پدر ندارند.
- دختران متأهل بالای ۱۸ سال نیاز به رضایت کتبی و محضری شوهر دارند، مگر در شرایط استثنایی مانند:
- داشتن وکالت بلاعزل خروج از کشور
- زندگی در خارج از کشور
- ازدواج با تبعه خارجی
حال در ادامه اجازه خروج فرزند پس از طلاق را بررسی خواهیم نمود.
اجازه خروج از کشور فرزند طلاق
اگر فرزند زیر ۱۸ سال باشد و والدین طلاق گرفته باشند، صرف داشتن حضانت به معنای داشتن اجازه خروج از کشور نیست. اجازه خروج هنوز هم با پدر (یا در صورت فوت او، جد پدری یا قیم قانونی) است. اما اگر پدر یا مادر برای خروج فرزند اختلاف داشته باشند، تنها دادگاه می‌تواند بر اساس مصلحت فرزند تصمیم نهایی را بگیرد.
در صورتی که حضانت با پدر باشد، مادر می‌تواند به استناد حق ملاقات، مانع خروج فرزند شود و برعکس، اگر حضانت با مادر باشد، نیاز به اذن پدر برای اخذ گذرنامه وجود دارد و در صورت عدم رضایت او، باید به دادگاه مراجعه شود.
وکالت بلاعزل از پدر برای خروج فرزند از کشور
یکی از راهکارهای عملی و قانونی برای حل مشکل خروج فرزند از کشور، اعطای وکالت بلاعزل از سوی پدر به مادر است. این وکالت‌نامه باید در دفتر اسناد رسمی ثبت شود و به مادر اختیار دهد که بدون مراجعه مجدد به پدر، اقدامات لازم برای دریافت گذرنامه و خروج فرزند را انجام دهد.
نکته مهم این است که حتی وکالت‌نامه بلاعزل هم اگر در عمل موجب جلوگیری از ملاقات پدر با فرزند شود، قابل اعتراض در دادگاه خواهد بود. در چنین مواردی پدر می‌تواند برای لغو خروج یا جلوگیری از آن، به مراجع قضایی مراجعه کند.
فرم مربوطه به همراه فرم اجازه خروج برای همسر را می توانید در مطلب مربوطه به آن مشاهده و دریافت نمایید.
خروج از کشور فرزند پس از فوت پدر، تکلیف اجازه با کیست؟
پس از فوت پدر، مسئولیت ولایت قهری فرزند طبق قانون مدنی به پدربزرگ پدری (جد پدری) منتقل می‌شود. بنابراین، اگر پدر فوت کرده باشد، جد پدری به‌عنوان ولی قهری، تنها کسی است که اختیار صدور اجازه خروج فرزند زیر ۱۸ سال از کشور را دارد.
اما در مواردی که هم پدر و هم جد پدری فوت کرده باشند، دیگر ولی قهری‌ای وجود ندارد. در این شرایط، براساس تبصره ۲ ماده ۱ قانون گذرنامه، اجازه خروج از کشور توسط قیم یا سرپرست قانونی صادر می‌شود؛ قیمی که از سوی دادگاه تعیین شده باشد.
در بسیاری از موارد، ممکن است مادر به‌عنوان قیم قانونی فرزند تعیین شود. در این صورت، وی می‌تواند با مراجعه به دفاتر گذرنامه و ارائه حکم قیومیت، برای دریافت گذرنامه و اجازه خروج فرزند اقدام کند. البته ممکن است اداره گذرنامه درخواست مدارک تکمیلی یا رأی دادگاه را برای احراز صلاحیت قیم مطالبه کند.
سوالات متداول
در اینجا می توانید سوالات متداول پیرامون اجازه خروج از کشور فرزند توسط مادر را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده فرمایید:
❓ آیا برای خروج از کشور فرزندی که تحت حضانت پدر است، اجازه مادر لازم است؟
✅ در حالت کلی، صدور گذرنامه و اجازه خروج از کشور برای فرزند زیر ۱۸ سال نیاز به رضایت ولی قهری دارد که معمولاً پدر است. اگرچه حضانت با پدر باشد، اما از آنجا که مادر حق ملاقات دارد، خروج دائمی یا طولانی‌مدت کودک از کشور می‌تواند این حق را تضییع کند. بنابراین، در چنین مواردی بهتر است رضایت هر دو والد وجود داشته باشد و در صورت اختلاف، تصمیم‌گیری نهایی با دادگاه است.
❓ آیا مادر می‌تواند با داشتن شناسنامه کودک زیر ۷ سال، بدون اجازه پدر او را از کشور خارج کند، به خصوص برای اقامت؟
✅ خیر. صرف داشتن شناسنامه کودک به مادر این اجازه را نمی‌دهد که بدون رضایت کتبی پدر، اقدام به اخذ گذرنامه و خروج فرزند از کشور کند. حتی اگر مادر حضانت فرزند را بر عهده داشته باشد، خروج از کشور جزو اختیارات ولی قهری (پدر) است و تخلف از این موضوع می‌تواند عواقب قانونی برای مادر به‌دنبال داشته باشد.
❓ آیا مادر فرزندان می‌تواند بدون اطلاع پدر که حضانت بچه‌ها با اوست، برای بچه‌ها پاسپورت بگیرد و آن‌ها را از کشور خارج کند؟
✅ خیر، این کار از نظر قانونی مجاز نیست. برای صدور گذرنامه فرزند زیر ۱۸ سال، رضایت کتبی ولی قهری (پدر) الزامی است. حتی اگر پدر حضانت را از دست داده باشد اما همچنان ولی قانونی فرزند محسوب شود، بدون اجازه او امکان صدور پاسپورت یا خروج از کشور برای فرزندان وجود ندارد.
❓ آیا گواهی رشد فرزندان تحت حضانت مادر می‌تواند ممنوع‌الخروجی آن‌ها را رفع کند؟
✅ گواهی رشد به تنهایی موجب رفع ممنوع‌الخروجی نمی‌شود. حتی اگر کودک از نظر قانونی رشید شناخته شود، مادامی که به ۱۸ سال تمام نرسیده است، خروج او از کشور نیازمند اجازه ولی قانونی (پدر یا جد پدری) خواهد بود. برای رفع ممنوع‌الخروجی، مادر می‌تواند با ارائه دادخواست و اثبات مصلحت طفل، از دادگاه خانواده مجوز لازم را دریافت کند.
❓ با توجه به حضانت مادر، آیا برای خروج کودک از کشور نیاز به اجازه پدر است؟ برادرم با همسرش در حال جدایی است و او می‌خواهد فرزند مشترک دوساله‌شان را به خارج از کشور ببرد.
✅ بله، حتی اگر حضانت با مادر باشد، اجازه خروج از کشور همچنان در اختیار پدر به‌عنوان ولی قهری است. خروج فرزند بدون اجازه پدر خلاف قانون است و می‌تواند توسط پدر از طریق دادگاه پیگیری و ممنوع‌الخروجی فرزند درخواست شود. در مواردی مانند طلاق، حتماً باید دادگاه در مورد اجازه خروج تصمیم‌گیری کند.
❓ آیا مادر می‌تواند مانع از بردن پسری شود که حضانتش با پدر است؟ و آیا پدر می‌تواند به صورت قانونی پسرش را با خود ببرد؟
✅ در صورتی که پدر حضانت و ولایت قانونی را دارا باشد، می‌تواند برای صدور گذرنامه اقدام کرده و با طی مراحل قانونی، فرزند را از کشور خارج کند. اما اگر مادر حق ملاقات فرزند را دارد، خروج دائمی یا طولانی‌مدت کودک بدون رضایت او ممکن است منجر به تضییع حق وی شود و دادگاه می‌تواند ورود کند و حتی مانع خروج فرزند شود. بنابراین، تصمیم نهایی بسته به شرایط و تشخیص دادگاه خواهد بود.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با کارشناسان ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.