پس از ازدواج و تشکیل خانواده، مسئولیت‌های متعددی متوجه زوجین، به‌ویژه شوهر می‌شود. یکی از مهم‌ترین این وظایف، پرداخت نفقه است. اما همواره این سؤال مطرح است که آیا هزینه تحصیل زن و فرزند نیز در زمره نفقه قرار می‌گیرد؟ در این مقاله به بررسی دقیق این موضوع، بر اساس قوانین مدنی، رویه قضایی و فتاوای فقهی می‌پردازیم تا مشخص شود که وظیفه پرداخت هزینه تحصیل زن یا فرزند با کیست و تا چه مرحله ای باید پرداخت شود.
همچنین در صورت عدم پرداخت چه مجازات حقوقی دارد. در نظر داشته باشید که برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید با وکلای ما در ایران لگال تماس گرفته و مشاوره حقوقی آنلاین و تلفنی دریافت نمایید.
نفقه زن شامل چه مواردی است؟
بر اساس ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه زن شامل همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن مانند مسکن، غذا، لباس، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم (در صورت نیاز) است. قانون‌گذار در این ماده، صراحتاً به هزینه تحصیل اشاره نکرده است. بنابراین، هزینه تحصیل از جمله شهریه دانشگاه و آموزش‌های آکادمیک، در زمره نفقه زن قرار نمی‌گیرد.
البته گاهی این سؤال پیش می‌آید که چون تحصیل می‌تواند جزء نیازهای متعارف زن باشد، آیا نمی‌توان آن را تحت همان بند کلی «نیازهای متعارف» تلقی کرد؟ پاسخ این است که رویه قضایی و فتاوای فقهی به‌صراحت اعلام می‌کنند هزینه تحصیل، مخصوصاً دانشگاه، جزء نفقه محسوب نمی‌شود مگر اینکه توافقی بین زوجین در این خصوص صورت گرفته باشد.
آیا هزینه تحصیل زن بر عهده شوهر است و نفقه وی محسوب می شود؟
به‌طور کلی، هزینه تحصیل زن در دوران زوجیت بر عهده شوهر نیست، مگر در موارد زیر:
- توافق در عقدنامه: اگر در ضمن عقد نکاح یا قرارداد جداگانه‌ای شوهر متعهد شود که هزینه تحصیل زن را تقبل نماید.
- عرف خاص خانوادگی: در موارد نادر، در صورتی که عرف خانواده یا موقعیت اجتماعی زوجین ایجاب کند که تحصیل زن ادامه داشته باشد و شوهر نیز با آن موافقت کرده باشد.
در غیر این صورت، زن نمی‌تواند هزینه تحصیل را از شوهر مطالبه کند و در صورت عدم پرداخت، ضمانت اجرایی چون دعوای الزام به پرداخت نفقه یا شکایت کیفری ترک انفاق قابل اعمال نیست.
نفقه فرزند شامل چه مواردی است؟
در مورد فرزندان، قانون مدنی نفقه آن‌ها را در ماده ۱۲۰۴ این‌گونه تعریف کرده است: «نفقه اقارب عبارت است از مسکن، غذا، لباس، اثاث‌البیت به‌قدر رفع حاجت، با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق.»
بر این اساس، هزینه‌های ضروری زندگی، از جمله تحصیل در مدرسه، برای فرزندان واجب‌النفقه، جزو نفقه محسوب می‌شود. اما شهریه دانشگاه و آموزش‌های تکمیلی، خارج از تعریف قانونی نفقه است. بنابراین:
- تحصیل در مدرسه: جزء نفقه فرزند محسوب شده و در صورت عدم پرداخت، ضمانت اجرای قانونی دارد.
- تحصیل در دانشگاه: جزء نفقه نیست و فقط در صورت توافق، پدر موظف به پرداخت آن است.
چه کسی موظف به پرداخت هزینه تحصیل فرزند است؟
بر اساس ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی:
«نفقه اولاد بر عهده پدر است و پس از فوت یا عدم توانایی وی، بر عهده اجداد پدری و سپس مادر قرار می‌گیرد.»
بنابراین، در حالت عادی پرداخت هزینه مدرسه و نیازهای متعارف فرزند، با پدر است. اگر فرزند تمکن مالی داشته باشد یا از محل ارث یا درآمد شخصی بتواند نیازهایش را تأمین کند، پدر از پرداخت معاف می‌شود. همچنین اگر پدر ناتوان از پرداخت باشد، این مسئولیت به مادر یا سایر بستگان واجب‌النفقه منتقل می‌شود.
مجازات عدم پرداخت هزینه تحصیل توسط پدر
با توجه به اینکه هزینه تحصیل زن جزء نفقه محسوب نمی‌شود، عدم پرداخت آن نیز ضمانت اجرای خاصی ندارد. زن نمی‌تواند برای دریافت هزینه تحصیل، دعوای نفقه طرح کند یا شوهرش را به دلیل ترک انفاق محکوم کند.
اما در مورد فرزند، چنانچه پدر با وجود توانایی مالی، از پرداخت هزینه تحصیل در مدرسه (نه دانشگاه) خودداری کند، دو راهکار قانونی وجود دارد:
الف) دعوای حقوقی مطالبه نفقه
نماینده قانونی فرزند (معمولاً مادر) می‌تواند به دادگاه خانواده مراجعه کرده و تقاضای تعیین و الزام پدر به پرداخت نفقه را مطرح نماید. اگر حکم دادگاه اجرا نشود، امکان توقیف اموال و در نهایت تقاضای جلب نیز وجود دارد.
ب) شکایت کیفری ترک انفاق
مطابق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده، اگر پدر با وجود توانایی مالی از پرداخت نفقه فرزند خودداری کند، به مجازات حبس از شش ماه تا دو سال محکوم می‌شود.
- هزینه تحصیل در مدارس غیرانتفاعی یا خاص، چنانچه فراتر از نیاز متعارف باشد، الزامی برای پدر ایجاد نمی‌کند.
- در صورت توافق یا درج شرط در عقدنامه مبنی بر پرداخت هزینه دانشگاه، الزام قانونی برای پدر یا شوهر ایجاد می‌شود.
- در صورت توان مالی خود فرزند (از طریق ارث، درآمد یا کمک دیگران)، پدر ملزم به پرداخت هزینه دانشگاه نیست.
- رویه قضایی، در اغلب موارد، هزینه تحصیل دانشگاهی را نیاز لوکس یا غیرضروری تلقی کرده و آن را در شمول نفقه نمی‌داند.
سوالات متداول:
در قسمت زیر سوالات متداول پیرامون این موضوع حقوقی را مشاهده می فرمایید. در نظر داشته باشید که برای کسب اطلاعات مشاوره ای می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید:
۱. آیا هزینه تحصیل جزئی از نفقه محسوب می‌شود یا جداگانه باید پرداخت شود؟
هزینه تحصیل، بسته به مورد، می‌تواند بخشی از نفقه محسوب شود. برای زن، به طور کلی هزینه تحصیل (به‌ویژه دانشگاهی) جزء نفقه محسوب نمی‌شود و شوهر الزام قانونی برای پرداخت آن ندارد، مگر آنکه در عقدنامه یا توافق خاصی به آن تعهد داده باشد.
اما درباره فرزندان، هزینه تحصیل در سطح ابتدایی، راهنمایی و متوسطه، به عنوان بخشی از نفقه محسوب می‌شود. در مقابل، شهریه و مخارج تحصیلات دانشگاهی یا تکمیلی غالباً جزو نفقه محسوب نمی‌گردد، مگر در شرایط خاص و بسته به وضعیت مالی پدر و تشخیص دادگاه.
۲. آیا هزینه تحصیل فرزند تا زمانی که ضروری است جز نفقه محسوب می‌شود؟ برای تحصیلات تکمیلی در دانشگاه چه؟
بله، تا زمانی که تحصیل در مدارس (ابتدایی تا دبیرستان) ضرورت و عرف داشته باشد، هزینه‌های مربوطه از جمله ثبت‌نام، کتاب و ملزومات تحصیل، جز نفقه فرزند محسوب شده و بر عهده پدر است.
در مورد دانشگاه و تحصیلات تکمیلی، قانون صراحتی ندارد. در نتیجه، پرداخت شهریه دانشگاه بر عهده پدر نیست، مگر آنکه فرزند تحت تکفل باشد، نیازمند باشد، یا در شرایط خاصی دادگاه چنین تشخیصی دهد.
۳. آیا وقتی فرزندم به دانشگاه برود، هزینه‌های دانشگاه جز نفقه است؟
به طور عرفی، برخی خانواده‌ها ممکن است شهریه دانشگاه فرزند را نیز بخشی از نفقه بدانند، اما از لحاظ قانونی، چنین الزامی برای پدر وجود ندارد.
اگرچه تحصیلات عالی مزیت محسوب می‌شود، اما الزامات نفقه تنها شامل نیازهای ضروری زندگی است و دادگاه‌ها معمولاً هزینه دانشگاه را در این دسته قرار نمی‌دهند، مگر شرایط ویژه‌ای وجود داشته باشد یا توافق میان والدین شکل گرفته باشد.
۴. آیا برای حضانت فرزند، فقط نفقه پرداخت می‌شود یا مخارج تحصیل نیز بر عهده پدر است؟
نفقه فرزند، شامل تمام نیازهای اساسی او از جمله خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت و آموزش‌های ابتدایی (تحصیل در مدرسه) می‌شود.
بر همین اساس، مخارج تحصیل در دوران مدرسه، بخش جدایی‌ناپذیر از نفقه بوده و پدر موظف به پرداخت آن است. حضانت فرزند تغییری در این وظیفه ایجاد نمی‌کند؛ یعنی حتی اگر مادر حضانت را بر عهده داشته باشد، هزینه نفقه فرزند همچنان بر دوش پدر خواهد بود.
۵. به عنوان یک دختر ۱۵ ساله، چه مقدار نفقه باید دریافت کنم؟
میزان نفقه بر اساس سن، محل زندگی، شرایط اقتصادی خانواده و عرف تعیین می‌شود و عدد ثابتی ندارد. در حالت کلی، دختر ۱۵ ساله در سن تحصیل است و نفقه‌اش شامل خوراک، پوشاک، هزینه تحصیل، درمان و سایر نیازهای متعارف خواهد بود.
در صورتی که با خانواده زندگی می‌کنید، این هزینه‌ها توسط پدر تامین می‌شود و لزوماً به‌صورت پول نقد به دختر پرداخت نمی‌شود، بلکه به صورت عینی در قالب تأمین نیازهاست.
۶. آیا هزینه تحصیل (مهدکودک) فرزند جز نفقه محسوب می‌شود؟
بله، هزینه‌های مهدکودک نیز به عنوان بخشی از نفقه کودک محسوب می‌شوند. این هزینه‌ها در راستای آموزش و نگهداری فرزند بوده و در دوران قبل از دبستان، نوعی تربیت اولیه محسوب می‌شود که پدر وظیفه تامین آن را دارد، به‌ویژه اگر مهدکودک در شرایط عرفی محل سکونت خانواده امری متعارف باشد.
هزینه تحصیل، در خصوص زن، به‌هیچ عنوان در نفقه تعریف نشده و پرداخت آن تنها در صورت توافق ممکن است. اما برای فرزند، هزینه مدرسه در زمره نفقه محسوب شده و عدم پرداخت آن می‌تواند به دعوای حقوقی یا کیفری بیانجامد. شهریه دانشگاه فرزندان نیز مانند زن، جزو نفقه محسوب نمی‌شود مگر در صورت توافق.
در نتیجه، پدر یا شوهر باید توجه داشته باشند که عدم پرداخت هزینه تحصیل در مدرسه، به ویژه برای فرزندان، می‌تواند پیامدهای قانونی سنگینی از جمله حبس در پی داشته باشد.