مسئله ارث‌بری بین مسلمان و غیر مسلمان یکی از مباحث مهم در حقوق مدنی ایران است که به طور ویژه در ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی مطرح شده است.
این ماده با صراحت، حدود و ضوابط ارث‌بری میان افراد با ادیان مختلف را مشخص کرده و نقش دین در روابط وراثتی را پررنگ ساخته است. در این بخش، به بررسی دقیق‌تر نحوه ارث‌بری غیر مسلمان از مسلمان پرداخته می‌شود.
آیا مسلمان از غیر مسلمان ارث می‌برد؟
بر اساس ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی ایران، «کافر از مسلمان ارث نمی‌برد.» این ماده یکی از بحث‌برانگیزترین احکام فقهی و حقوقی در نظام ارث اسلامی به‌شمار می‌رود.
نکته قابل توجه اینجاست که قانون‌گذار به صراحت درباره ممنوعیت ارث بردن غیر مسلمان از مسلمان حکم داده است، اما در خصوص عکس آن یعنی ارث بردن مسلمان از غیر مسلمان، ساکت است. این سکوت، راه را برای برداشت‌ها و تحلیل‌های مختلف فقهی و حقوقی باز کرده است.
تفاوت در فقه شیعه و سنی
فقهای شیعه معمولاً معتقدند که مسلمان می‌تواند از غیر مسلمان ارث ببرد، چرا که از نظر آنان اسلام، دین کامل‌تری نسبت به سایر ادیان است و مسلمانان در موقعیت برتری قرار دارند. بر همین اساس، اگر فردی مسلمان باشد و پدر یا مادر یا سایر بستگان او غیر مسلمان، در صورت فوت آنان، می‌تواند از آنان ارث ببرد.
در مقابل، برخی از فقهای اهل سنت این مسئله را به‌صورت متقابل در نظر می‌گیرند و معتقدند همان‌طور که غیر مسلمان از مسلمان ارث نمی‌برد، مسلمان هم از غیر مسلمان ارث نخواهد برد، مگر در موارد خاص و با شرایط ویژه.
دیدگاه قانون مدنی و رویه قضایی
با وجود اینکه ماده ۸۸۱ مکرر فقط در مورد محرومیت کافر از ارث مسلمان سخن گفته، رویه قضایی ایران (متأثر از فقه شیعه اثناعشری) اینگونه تفسیر می‌کند که مسلمان می‌تواند از غیر مسلمان ارث ببرد. بنابراین، اگر مسلمانی دارای والدین، خواهر یا برادر غیر مسلمان باشد و آن‌ها فوت کنند، مانعی برای ارث بردن وی از آنان وجود ندارد.
البته باید توجه داشت که در پرونده‌های خاص، ممکن است دادگاه‌ها با استناد به اصول دیگر یا اختلاف در مذهب یا دین، پرونده را مورد بررسی دقیق‌تری قرار دهند.
قاعده «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه»
یکی از اصول فقهی که در این موضوع نقش کلیدی دارد، قاعده‌ی معروف «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» است. این اصل می‌گوید اسلام برتر است و هیچ چیز بر آن برتری ندارد. فقهای شیعه از این قاعده برای اثبات این نکته استفاده می‌کنند که مسلمان می‌تواند از غیر مسلمان ارث ببرد، اما بالعکس ممکن نیست.
موارد استثنائی در حقوق تطبیقی
در برخی کشورها، حتی اگر فردی مسلمان باشد و بستگان او غیر مسلمان، قوانین به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که ارث فقط بر اساس نسبت خونی و بدون توجه به دین تقسیم می‌شود. اما در ایران که قوانین بر اساس فقه شیعه تدوین شده‌اند، موضوع دین در ارث تأثیر مستقیم دارد و در مورد مسلمان و غیر مسلمان، تحلیل فقهی راهگشاست.
ارث غیر مسلمان از مسلمان به چه صورت است
بر اساس قسمت اول ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی ایران، قاعده‌ای صریح و قطعی در زمینه ارث‌بری وجود دارد: هیچ غیر مسلمانی از مسلمان ارث نمی‌برد. این ممنوعیت، شامل همه غیر مسلمانان می‌شود؛ چه آنان از ادیان رسمی شناخته شده در قانون اساسی ایران مانند مسیحیت، زرتشتی و یهودیت باشند، چه پیرو سایر مذاهب یا حتی افراد بی‌دین.
این قاعده برگرفته از فقه شیعه امامیه است و در این زمینه، میان فقهای شیعه و فقهای اهل سنت اتفاق نظر وجود دارد. یعنی هم در فقه شیعه و هم در فقه سنی، اصل بر این است که وجود اختلاف دین میان مورث و وارث (یعنی مسلمان بودن مورث و غیر مسلمان بودن وارث) مانع از ارث‌بری می‌شود. این مانعیت به گونه‌ای است که صرف مسلمان بودن متوفی کفایت می‌کند تا هیچ وارث غیر مسلمانی، حتی نزدیک‌ترین خویشاوند مثل فرزند، پدر، مادر یا همسر، از او ارث نبرد.
نکته مهم دیگر این است که درجه قرابت (نزدیکی خویشاوندی) یا طبقه ارث‌بری تأثیری بر این قاعده ندارد. به عنوان مثال، اگر فردی مسلمان فوت کند و تنها فرزند او مسیحی باشد، این فرزند، علی‌رغم نزدیک‌ترین رابطه خویشاوندی، هیچ حقی از ترکه متوفی نخواهد داشت.
علت این قاعده از دیدگاه فقهی این است که ارث‌بری نوعی تداوم و پیوند اجتماعی-دینی محسوب می‌شود و چون دین اسلام ارزش بالاتری قائل است، اجازه نمی‌دهد که این تداوم به غیر مسلمانان منتقل شود. به عبارت دیگر، اسلام در حفظ پیوند دینی میان متوفی و وارثان اهمیت زیادی قائل است.
مثالی برای روشن‌تر شدن موضوع:
فرض کنید شخصی مسلمان به نام “علی” فوت می‌کند و تنها وارث او پسرش به نام “جان” است که مسیحی شده است. با وجود نسبت مستقیم پدر و فرزندی، طبق ماده ۸۸۱ مکرر، “جان” از “علی” هیچ ارثی نخواهد برد. اگر هیچ وارث مسلمانی وجود نداشته باشد، اموال متوفی به عنوان مال بلاوارث شناخته شده و طبق مقررات خاص به دولت تعلق می‌گیرد.
ارث در صورت تغییر دین وراث یا مورث
یکی از موضوعات حساس در ارث بین مسلمان و غیر مسلمان، مسئله تغییر دین است؛ یعنی اگر وارث یا مورث در طول حیات خود تغییر مذهب یا دین دهد، این تغییر چه تأثیری بر حق ارث می‌گذارد؟
تغییر دین مورث از اسلام به غیر اسلام
اگر مورث (شخص فوت شده) پیش از مرگ، دین خود را از اسلام به غیر اسلام تغییر دهد، همچنان احکام ارث طبق دین وارثان بررسی می‌شود. در فقه شیعه و مطابق قانون مدنی ایران، مهم این است که در زمان فوت مورث، وارث مسلمان باشد. بنابراین حتی اگر مورث از اسلام به دین دیگری گرویده باشد، وراث مسلمان می‌توانند از او ارث ببرند، زیرا قانون محرومیت کافر از مسلمان را بیان کرده است، نه عکس آن.
تغییر دین وارث از اسلام به غیر اسلام
موضوع حساس‌تر زمانی پیش می‌آید که وارث، مسلمان باشد و در طول حیات خود دینش را تغییر داده و غیر مسلمان شود. در این حالت اگر وارث در زمان فوت مورث، کافر باشد، طبق ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی، از ارث محروم خواهد شد. یعنی تغییر دین وارث به غیر اسلام، مانع ارث بردن او از مورث مسلمان می‌شود.
برای نمونه، اگر فرزندی مسلمان باشد و پیش از فوت پدرش به دین غیر اسلامی (مثلاً مسیحیت) بگرود، در زمان فوت پدر، دیگر حق ارث بردن از او را نخواهد داشت.
پذیرش اسلام توسط وارث غیر مسلمان
حالت دیگری که ممکن است پیش بیاید این است که وارث غیر مسلمان، قبل از فوت مورث مسلمان شود. در این صورت، چون وارث در لحظه فوت مورث مسلمان است، مانعی برای ارث بردن او وجود ندارد. حتی اگر او مدت کوتاهی پیش از فوت مورث اسلام آورده باشد، ارث به او تعلق خواهد گرفت. شما می توانید با استفاده از ابزار آنلاین محاسبه ارث که توسط مجموعه ایران لگال ایجاد شده، سهم الارث را در شرایط مختلف محاسبه نمایید.
نکته مهم: زمان اعتبار تغییر دین
در همه این موارد، معیار اصلی وضعیت دین وارث و مورث در زمان فوت مورث است. تغییر دین بعد از فوت مورث تأثیری در استحقاق یا عدم استحقاق ارث ندارد. یعنی اگر کسی در زمان فوت مورث مسلمان باشد و پس از تقسیم ارث دینش را تغییر دهد، این تغییر دین تأثیری بر حقی که قبلاً به دست آورده ندارد.
تحلیل ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی
ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی ایران تصریح می‌کند که کافر از مسلمان ارث نمی‌برد و در صورت وجود وارث مسلمان، او مانع از ارث‌بری کافر می‌شود، حتی اگر کافر از لحاظ طبقه و درجه نزدیک‌تر باشد. ملاک ارث‌بری، وضعیت دینی در زمان فوت مورث است.
این ماده که بر مبنای فقه امامیه تدوین شده، تقدم مسلمان را بر اساس دین و نه درجه خویشاوندی تعیین می‌کند و با قواعد عمومی ارث متفاوت است. برخی حقوق‌دانان با توجه به شرایط چندفرهنگی امروز، نقدهایی نسبت به این قاعده دارند و آن را نیازمند بازنگری می‌دانند. به طور کلی، ماده ۸۸۱ مکرر جایگاه ویژه‌ای برای مسلمانان در ارث‌بری قائل شده است.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ارث بری غیر مسلمان از مسلمانان و برعکس که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا اگر یک فرد مسلمان از خویشاوندان غیرمسلمان ارث ببرد، تمام ارث به او می‌رسد؟ اگر نوه‌ای به تازگی مسلمان شود و پدربزرگش فوت کند، تمام ارث به او می‌رسد؟
✅ بله، طبق قوانین ارث ایران، یک فرد مسلمان می‌تواند از خویشاوندان غیرمسلمان خود ارث ببرد، اما برعکس آن ممکن نیست. اگر نوه‌ای به تازگی مسلمان شده باشد و پدربزرگش فوت کند، وی می‌تواند از ارث بهره‌مند شود، اما اگر بعد از فوت مسلمان شود، این حکم اعمال نمی‌گردد.
❓ آیا اگر یکی از وراث دین خود را به مسیحیت تغییر دهد، ارث به او تعلق می‌گیرد؟
✅ اگر یکی از وراث دین خود را از اسلام به مسیحیت تغییر داده باشد و به عنوان مرتد شناخته شود، به وی ارث تعلق نمی‌گیرد. تغییر دین در قوانین ارث ایران می‌تواند موجب از دست دادن حق ارث شود.
❓ پدربزرگم مسلمان بود و فوت کرده، اما یکی از عموهایم چند سال پیش به دین مسیحیت گرویده. آیا او می‌تواند از ارث پدربزرگم سهم ببرد؟
✅ خیر، طبق ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی، کسی که از اسلام به دین دیگری برگردد (مرتد شود)، از ارث مسلمان محروم می‌شود. بنابراین عموی شما سهمی از ارث نخواهد داشت.
❓ پدرم مسلمان بود و فوت کرده. یکی از برادرانم هم مسلمان است ولی من هنوز رسماً اسلام نیاورده‌ام. آیا اگر بعد از فوت پدرم مسلمان شوم، می‌توانم ارث ببرم؟
✅ خیر، معیار دیانت وراث، لحظه فوت مورث است. اگر در زمان فوت پدرتان مسلمان نبوده‌اید، بعداً مسلمان شدن شما حقی برای ارث بردن ایجاد نمی‌کند.
❓ دایی‌ام مسیحی بود و فوت کرده. من مسلمانم. آیا می‌توانم به عنوان خواهرزاده، از دایی مسیحی خودم ارث ببرم؟
✅ بله، طبق قانون، مسلمان می‌تواند از غیر مسلمان ارث ببرد. اگر طبق طبقات و درجات ارث، شما وارث محسوب شوید و مانعی نباشد، می‌توانید از دایی خود ارث ببرید.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با مشاوران حقوقی ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.