در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران، خویشاوندی یا قرابت به سه نوع نسبی، سببی و رضاعی تقسیم می‌شود. یکی از پرسش‌های مهم حقوقی که ممکن است برای بسیاری از خانواده‌ها پیش بیاید این است که آیا فرزندی که بر اساس رابطه رضاعی (یعنی شیر خوردن از زنی غیر از مادر طبیعی) به یک خانواده ملحق شده، از پدر یا مادر رضاعی خود ارث می‌برد یا خیر؟
قرابت رضاعی گرچه منجر به ایجاد محرمیت بین کودک و خانواده‌ای که از شیر آن‌ها تغذیه کرده می‌شود، اما پرسش اساسی اینجاست که آیا این نوع رابطه نیز مانند رابطه خونی یا نسبی، آثاری در حوزه ارث و توارث دارد یا خیر. پاسخ این سؤال نیازمند بررسی دقیق قوانین و مواد قانونی مرتبط است، به ویژه ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی که شرایط تحقق قرابت رضاعی را تشریح می‌کند.
در این مقاله قصد داریم ابتدا به تعریف قرابت رضاعی و شرایط تحقق آن بپردازیم، سپس بررسی کنیم که آیا فرزند رضاعی می‌تواند از والدین رضاعی خود ارث ببرد یا خیر، و در نهایت، راهکارهای قانونی جایگزین برای انتقال مال به فرزند رضاعی را نیز مطرح کنیم.
قرابت رضاعی چیست؟
قرابت رضاعی یکی از انواع سه‌گانه خویشاوندی در حقوق ایران است که از طریق شیر خوردن کودک از زنی غیر از مادر طبیعی خود به وجود می‌آید. واژه «رضاع» در لغت به معنای شیر دادن یا شیر خوردن است و در اصطلاح حقوقی و فقهی، به رابطه‌ای اطلاق می‌شود که بر اثر تغذیه طفل با شیر زن دیگری (به‌جز مادر واقعی) در شرایط خاص شکل می‌گیرد.
این نوع قرابت برخلاف قرابت نسبی که بر پایه رابطه خونی است و قرابت سببی که از طریق ازدواج شکل می‌گیرد، صرفاً از طریق تغذیه کودک با شیر یک زن ایجاد می‌شود و آثار فقهی و حقوقی مشخصی دارد. مهم‌ترین اثر قرابت رضاعی، ایجاد محرمیت شرعی میان کودک و اعضای خانواده زن شیرده است؛ به طوری که ازدواج بین آن‌ها مانند مادر و فرزند طبیعی ممنوع می‌شود.
برای مثال، اگر زنی نوزادی را طبق شرایط قانونی شیر دهد، آن زن در حکم مادر رضاعی کودک و شوهرش در حکم پدر رضاعی خواهد بود. همچنین سایر فرزندان این خانواده نسبت به کودک رضاعی حکم خواهر یا برادر رضاعی را دارند. این محرمیت از جهات مختلف مثل پوشش، ازدواج و رفت‌وآمد بین اعضای خانواده، آثار شرعی و قانونی دارد.
با وجود این آثار مهم، باید بررسی کرد که آیا این نوع قرابت می‌تواند موجب توارث یا ارث‌بری شود یا خیر؟
شرایط ایجاد خویشاوندی رضاعی چیست؟
برای اینکه رابطه رضاعی میان کودک و زن شیرده برقرار شود و آثار قانونی و شرعی بر آن مترتب گردد، باید شرایطی که در ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی آمده، به‌طور کامل رعایت شود. این شرایط به‌منظور جلوگیری از شبهه در روابط خانوادگی و ارث، با دقت مشخص شده‌اند. در ادامه، این شرایط را به‌تفصیل بررسی می‌کنیم:
- شیر زن باید حاصل بارداری مشروع باشد
یعنی زنی که به کودک شیر می‌دهد، باید در اثر رابطه مشروع و قانونی باردار شده و تولید شیر کرده باشد. اگر شیر از رابطه غیرمشروع حاصل شده باشد، آن شیر موجب قرابت رضاعی نمی‌شود. - شیر باید از یک زن و یک شوهر باشد
اگر زنی که شیر می‌دهد، از یک شوهر مشخص باردار شده باشد، شیر او معتبر است. اگر کودک، شیری از دو زن با شوهران متفاوت بخورد، قرابت رضاعی محقق نمی‌شود؛ شیر باید تنها از یک منبع مشترک (زن و شوهر واحد) باشد. - شیر باید مستقیماً از سینه زن مکیده شود
برای ایجاد رابطه رضاعی، کودک باید شیر را مستقیماً از پستان زن بنوشد. در صورتی که شیر دوشیده شده و با شیشه یا قاشق به کودک داده شود، این نوع تغذیه اثر رضاعی ندارد و قرابت شرعی به وجود نمی‌آورد. - زمان شیر خوردن باید قبل از پایان دو سالگی کودک باشد
کودک باید قبل از اینکه دو سال کامل از تولدش بگذرد، شیر را خورده باشد. اگر شیر خوردن پس از این مدت اتفاق بیفتد، رابطه رضاعی به وجود نمی‌آید. - کودک باید حداقل یک شبانه‌روز کامل یا ۱۵ مرتبه متوالی شیر کامل خورده باشد
مقدار و نحوه تغذیه نیز اهمیت دارد. کودک باید یا به مدت یک شبانه‌روز مداوم فقط با شیر آن زن تغذیه شده باشد یا دست‌کم ۱۵ وعده شیر کامل بخورد. در این مدت نباید غذای دیگر یا شیر زن دیگری مصرف کند.
رعایت تمام این شروط برای ایجاد قرابت رضاعی ضروری است. در غیر این صورت، کودک از نظر حقوقی و شرعی به زن و شوهر شیرده هیچ رابطه‌ای نخواهد داشت و آثار حقوقی مانند محرمیت نیز ایجاد نمی‌شود.
آیا فرزند رضاعی ارث می‌برد؟
پاسخ صریح و قانونی به این پرسش منفی است. بر اساس قانون مدنی ایران و مبانی فقهی اسلامی، رابطه رضاعی تنها موجب محرمیت می‌شود و هیچ‌گونه توارث یا ارث‌بری میان کودک رضاعی و والدین رضاعی‌اش به وجود نمی‌آید.
در واقع، قرابت رضاعی فقط در حوزه نکاح اثرگذار است، به این معنا که دختر و پسری که به واسطه شیر خوردن محرم می‌شوند، دیگر نمی‌توانند با یکدیگر ازدواج کنند. اما در زمینه ارث و مالکیت، هیچ حق یا سهمی برای کودک رضاعی در اموال والدین رضاعی در نظر گرفته نشده است.
مثال عملی:
فرض کنید زنی به یک نوزاد دختر شیر می‌دهد و آن نوزاد طبق شرایط قانونی، فرزند رضاعی آن زن محسوب می‌شود. شوهر آن زن نیز پدر رضاعی کودک تلقی می‌گردد. در صورتی که این زن یا شوهرش فوت کنند، هیچ‌گونه سهم‌الارثی به کودک رضاعی تعلق نمی‌گیرد. بلکه اموال متوفی فقط میان وارثان قانونی مانند فرزندان خونی، والدین، همسر و دیگر بستگان نسبی او تقسیم می‌شود.
در عوض، فرزند رضاعی فقط از پدر و مادر واقعی (بیولوژیکی) خود ارث می‌برد، نه از کسانی که به او شیر داده‌اند یا با او رابطه رضاعی دارند. برای اطلاع از میزان ارثیه می توانید به بخش محاسبه آنلاین سهم الارث مراجعه فرمایید.
راهکار جایگزین برای انتقال اموال به فرزند رضاعی
اگر کسی بخواهد پس از فوتش، بخشی از اموالش به فرزند رضاعی برسد، راه‌های قانونی برای آن وجود دارد:
- وصیت تا یک‌سوم اموال به نفع فرزند رضاعی
- صلح عمری یا هدیه در زمان حیات
- انتقال رسمی مالکیت از طریق فروش صوری یا هبه
بنابراین، هرچند قانون توارث شامل فرزند رضاعی نمی‌شود، ولی افراد می‌توانند با استفاده از روش‌های بالا، رضایت خود را نسبت به بهره‌مندی او از اموال‌شان ابراز کنند.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ارث بری فرزند رضاعی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی دریافت شده است:
❓من یک کودک دختر را که مادرش فوت کرده، از بدو تولد شیر داده‌ام و حالا مثل دختر خودم بزرگش کرده‌ام. آیا اگر من فوت کنم، او از من ارث می‌برد؟
✅ خیر. اگرچه شما از نظر شرعی مادر رضاعی او محسوب می‌شوید و حتی با هم محرم هستید، اما از نظر قانونی هیچ رابطه توارثی بین شما برقرار نیست. این دختر فقط از والدین خونی خود ارث می‌برد و اگر می‌خواهید پس از فوت‌تان مالی به او برسد، باید از طریق وصیت، صلح عمری یا هبه اقدام کنید.
❓ما یک پسر بچه را که یتیم شده بود به خانه آوردیم. همسرم او را شیر داده و عملاً فرزند ما شده. آیا می‌توانیم در انحصار وراثت او را هم وارد کنیم؟
✅ در انحصار وراثت، تنها وراث قانونی و خونی وارد می‌شوند. حتی اگر کودک از شیر همسر شما تغذیه کرده باشد و رابطه رضاعی ایجاد شده باشد، این نوع قرابت باعث وراثت نمی‌شود. تنها راه قانونی این است که با تنظیم وصیت‌نامه رسمی یا انتقال اموال در زمان حیات، برای او سهمی تعیین کنید.
❓دخترعمه من از شیر مادرم خورده و حالا با من مثل خواهر رفتار می‌شود. اگر او فوت کند و وراث نداشته باشد، من می‌توانم ارث ببرم؟
✅ خیر، رابطه رضاعی بین شما و دخترعمه‌تان باعث وراثت نمی‌شود. تنها قرابت‌های خونی یا سببی (مثل زن و شوهر در نکاح دائم) ایجاد رابطه توارث می‌کنند. مگر آنکه در وصیت‌نامه‌ای از طرف او، صراحتاً شما به عنوان وارث معرفی شده باشید، آن هم فقط تا یک‌سوم اموال.
❓من و همسرم بچه‌دار نمی‌شدیم و تصمیم گرفتیم یک کودک را به فرزندی بپذیریم. همسرم او را شیر داد. حالا فرزند رضاعی ماست. اگر ما هر دو فوت کنیم، آیا این کودک می‌تواند اموال ما را بگیرد؟
✅ در این حالت، کودک از نظر فقهی و قانونی فرزند رضاعی شماست، نه فرزند قانونی. بنابراین از اموال شما ارث نمی‌برد. اگر می‌خواهید بعد از فوت‌تان او را بی‌نصیب نگذارید، باید در زمان حیات‌تان به شکل رسمی با مراجعه به دفترخانه، از طریق هبه، صلح یا وصیت اقدام کنید.
❓آیا با وجود رابطه رضاعی، می‌توانم برای فرزند رضاعی‌ام سهم‌الارث مشخص کنم؟ قانون این اجازه را می‌دهد؟
✅ قانون اجازه ارث‌دهی مستقیم به فرزند رضاعی را نمی‌دهد، چون او در زمره وراث قانونی نیست. اما شما می‌توانید طبق ماده ۸۳۶ قانون مدنی، تا یک‌سوم دارایی خود را به او وصیت کنید. اگر وراث همگی رضایت دهند، حتی می‌توان اموالی بیش از یک‌سوم را هم به او منتقل کرد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با مجموعه ایران لگال تماس حاصل فرمایید.