در دنیای حقوق، مفاهیم و اصطلاحاتی وجود دارند که ممکن است در ظاهر شبیه به هم به نظر برسند، اما در بطن خود تفاوت‌های بنیادینی با یکدیگر دارند. یکی از این مفاهیم، «اذن در انتفاع» است که بسیاری آن را با «حق انتفاع» یکی می‌دانند؛ در حالی که این دو، ساختار حقوقی و آثار متفاوتی دارند.
شناخت دقیق مفهوم اذن در انتفاع، تفاوت آن با حق انتفاع، آشنایی با مبانی قانونی و آثار حقوقی هرکدام، به‌ویژه در دعاوی ملکی و روابط قراردادی، امری ضروری برای عموم مردم، مشاوران حقوقی و حتی قضات به شمار می‌آید.
در نظر داشته باشید که نمونه قرارداد های اذن در انتفاع و نمونه دادخواست رجوع اذن در انتهای مطلب برای دریافت توسط شما قرار داده شده است.
اذن در انتفاع چیست؟
اذن در انتفاع به معنی اجازه‌ای است که مالک به فردی دیگر می‌دهد تا از مال او بهره‌برداری کند، بدون آن‌که این اجازه برای استفاده‌کننده، حق مالکیت یا حق دائمی ایجاد کند. در واقع، اذن در انتفاع فقط اباحه تصرف به‌صورت موقت و مشروط است، نه اعطای حق.
نکته مهم در اذن این است که ماهیت آن «ایقاع» محسوب می‌شود، یعنی برای تحقق آن، رضایت طرف مقابل (مأذون) لازم نیست. کافی است مالک اعلام کند که استفاده از مالش برای شخصی مجاز است؛ حتی اگر طرف مقابل از این اجازه بی‌اطلاع باشد، باز هم تصرف او، در حدود اذن، قانونی و غیر غاصبانه است.
- تفاوت اذن با عقد
در قراردادها (عقود)، تعهد متقابل بین طرفین برقرار می‌شود و برای ایجاد آثار حقوقی، نیاز به ایجاب و قبول است. اما در اذن در انتفاع، صرف اعلام اراده یک‌طرفه از سوی مالک کافی است و نیازی به امضای قرارداد یا پذیرش رسمی از سوی طرف مقابل نیست. به همین دلیل، اذن در انتفاع برخلاف عقود، کاملاً قابل رجوع است و هر زمان که مالک اراده کند، می‌تواند اذن خود را باطل کند.
- مثال ساده از اذن در انتفاع
فرض کنید فردی اجازه می‌دهد دوستش از پارکینگ منزلش برای مدت یک هفته استفاده کند. این اجازه، بدون اینکه مالکیت یا حق انتفاعی برای دوست ایجاد کند، صرفاً یک اذن در انتفاع است. اگر مالک در میانه هفته نظرش را تغییر دهد و اجازه استفاده را پس بگیرد، دیگر آن فرد حق ندارد از پارکینگ استفاده کند و در صورت استفاده، متصرف عدوانی محسوب خواهد شد.
- اذن صریح و ضمنی
اذن می‌تواند به‌صورت صریح یا ضمنی اعطا شود. در اذن صریح، مالک به‌وضوح اعلام می‌کند که استفاده از مال مجاز است. در اذن ضمنی، رفتار مالک طوری است که نشان می‌دهد استفاده از مال برای دیگری مجاز است، حتی اگر کلاماً چیزی نگفته باشد.
- اذن قابل رجوع
اصلی‌ترین ویژگی اذن در انتفاع، قابل رجوع بودن آن است. مالک می‌تواند در هر زمان، حتی بدون دلیل خاص، از اذن خود بازگردد. البته اگر اذن در قالب یک قرارداد لازم مانند اجاره یا بیع درج شده باشد، رجوع از آن تابع شرایط خاص آن عقد خواهد بود.
تفاوت اذن در انتفاع با حق انتفاع و مالکیت منافع
در حقوق مدنی ایران، مفاهیمی مانند اذن در انتفاع، حق انتفاع و مالکیت منافع، گاه شبیه به هم به نظر می‌رسند اما در واقع تفاوت‌های بنیادینی میان آن‌ها وجود دارد. شناخت این تفاوت‌ها برای جلوگیری از اشتباه در روابط حقوقی، به‌ویژه در قراردادها و دعاوی مربوط به اموال، ضروری است.
۱. تعریف و ماهیت حقوقی
- اذن در انتفاع تنها یک اجازه موقت و قابل رجوع برای استفاده از مال است که توسط مالک صادر می‌شود. این اذن، هیچ‌گونه حق مالکانه‌ای برای بهره‌بردار ایجاد نمی‌کند. صرفاً باعث می‌شود که استفاده شخص از مال، غاصبانه نباشد.
- حق انتفاع بر اساس ماده ۴۰ قانون مدنی، حقی است که به موجب آن، شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند. این حق می‌تواند محدود به مدت خاصی باشد یا به‌صورت دائمی اعطا گردد، و برخلاف اذن، یک حق عینی و قابل استناد در دادگاه محسوب می‌شود.
- مالکیت منافع حالتی است که شخص، مالک قانونی منافع یک مال است و می‌تواند از آن بهره‌برداری مالی کند، حتی بدون داشتن مالکیت بر عین مال. به‌عنوان مثال، مستأجر مالک منافع ملک است و می‌تواند ملک را به دیگری اجاره دهد (اجاره به غیر)، مگر اینکه منع شده باشد.
۲. قابلیت انتقال
در اذن در انتفاع، شخص ماذون نمی‌تواند اجازه استفاده را به دیگری منتقل کند، مگر اینکه از سوی مالک چنین انتقالی مجاز شمرده شده باشد. اما در حق انتفاع، اصولاً شخص منتفع می‌تواند در مواردی حق خود را به دیگری واگذار کند، مگر اینکه منع قانونی یا قراردادی وجود داشته باشد.
در مقابل، مالک منافع (مثل مستأجر)، معمولاً می‌تواند در چارچوب قرارداد، منافع خود را به دیگری منتقل کرده یا حتی واگذار کند.
۳. قابلیت رجوع و انقضاء
اذن در انتفاع قابل رجوع در هر زمان است و با فوت مالک نیز از بین می‌رود. حتی می‌توان آن را بدون هیچ تشریفاتی لغو کرد.
اما حق انتفاع اصولاً غیرقابل رجوع است و تا پایان مدت مقرر یا بروز شرایط خاصی مانند تلف مال یا انقضای مدت، ادامه می‌یابد.
مالکیت منافع نیز تابع شرایط قرارداد است و اصولاً تا پایان مدت اجاره باقی می‌ماند.
۴. نوع اموال و تأثیر بر مالکیت
حق انتفاع می‌تواند بر اموال منقول و غیرمنقول برقرار شود. اذن نیز همین‌طور، ولی تفاوت اصلی در این است که حق انتفاع دارای آثار حقوقی است که می‌تواند در دفاتر اسناد رسمی ثبت شود و حتی به وراث منتقل شود؛ در حالی که اذن، قائم به شخص است و با فوت هر یک از طرفین از بین می‌رود. در جدول زیر به صورت کامل تفاوت ها را مشاهده می فرمایید:
| ویژگی‌ها | اذن در انتفاع | حق انتفاع | مالکیت منافع |
|---|---|---|---|
| ایجاد حق | ❌ ندارد | ✅ دارد | ✅ دارد |
| قابلیت رجوع | ✅ دارد | ❌ ندارد | ❌ ندارد |
| انتقال‌پذیری | ❌ محدود | ✅ معمولاً | ✅ معمولاً |
| نیاز به عقد | ❌ (ایقاع است) | ✅ (عقد است) | ✅ (عقد است) |
| قابلیت ثبت رسمی | ❌ ندارد | ✅ دارد | ✅ دارد |
رجوع از اذن در انتفاع و شرایط قانونی آن
در حقوق مدنی، اذن در انتفاع یکی از مفاهیمی است که به واسطه آن، شخصی می‌تواند به دیگری اجازه دهد تا از مالی متعلق به او استفاده کند، بدون اینکه مالکیت یا حق دائمی برای بهره‌بردار ایجاد شود. اما نکته مهم این است که این اذن، قابل رجوع است و همین ویژگی، آن را از بسیاری از نهادهای حقوقی دیگر متمایز می‌سازد.
۱. رجوع یعنی چه؟
رجوع از اذن در انتفاع به معنای این است که مالک، از اجازه‌ای که به شخص دیگر برای استفاده از مال خود داده، صرف‌نظر کند و به او اعلام نماید که دیگر حق استفاده از مال را ندارد. این اعلام می‌تواند به صورت شفاهی، کتبی یا حتی رفتاری باشد، مشروط بر اینکه برای طرف مقابل قابل فهم و آشکار باشد.
۲. مبنای قانونی رجوع
ماده ۱۰۸ قانون مدنی ایران به صراحت بیان می‌دارد:
«در تمام مواردی که انتفاع کسی از ملک دیگری به موجب اذن محض باشد، مالک می‌تواند هر وقت بخواهد از اذن خود رجوع کند، مگر اینکه مانع قانونی موجود باشد.»
این ماده دو نکته مهم دارد:
- اصل بر قابلیت رجوع در هر زمان است؛
- مگر در صورت وجود مانع قانونی یا قراردادی.
۳. شرایط و موارد محدود کننده رجوع
برخی شرایط می‌توانند مانع رجوع مالک از اذن در انتفاع شوند. از جمله:
- اذن در ضمن عقد لازم: اگر اذن در قالب یک قرارداد لازم مانند بیع یا اجاره اعطا شده باشد، اصولاً قابل رجوع نیست مگر با فسخ قرارداد یا با تراضی طرفین.
- مانع شرعی یا اخلاقی: مثلاً اذن به دفن میت در زمین خصوصی. در این حالت، طبق رویه قضایی و اصول شرعی، امکان رجوع از اذن وجود ندارد، زیرا نبش قبر خلاف شرع و نظم عمومی است.
- وجود شرط ضمنی یا صریح در قرارداد که مالک را از رجوع منع کرده باشد.
۴. رجوع از اذن و تبعات آن
وقتی اذن‌دهنده از اذن خود رجوع می‌کند، شخصی که از مال استفاده می‌کرده دیگر اجازه قانونی برای این کار ندارد. از آن لحظه به بعد:
- تصرف او غاصبانه محسوب می‌شود؛
- مالک می‌تواند از دادگاه بخواهد تا مانع تصرف شخص شود؛
- استفاده کننده ممکن است به پرداخت اجرت‌المثل نیز محکوم شود.
۵. اثبات رجوع در دادگاه
در صورتی که بین مالک و بهره‌بردار اختلافی در خصوص رجوع از اذن به وجود آید، اثبات آن بر عهده اذن‌دهنده خواهد بود. مالک می‌تواند برای اثبات رجوع، به اسناد، شهادت شهود یا حتی قرائن و امارات رجوع کند.
۶. نکته مهم درباره فوت مالک
یکی از ویژگی‌های کلیدی اذن در انتفاع، قائم بودن آن به شخص مالک است. به این معنا که:
با فوت مالک، اذن نیز زائل می‌شود و وراث الزامی به ادامه اجازه ندارند.
این مسئله در حقوق ایران مورد اتفاق است و در رویه قضایی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.
تفاوت حق ارتفاق با اذن در انتفاع
در حقوق مدنی ایران، مفاهیم «حق ارتفاق» و «اذن در انتفاع» هر دو ناظر بر استفاده از مال غیر هستند، اما ماهیت و آثار حقوقی این دو بسیار متفاوت‌اند. در ادامه، به بررسی دقیق تفاوت‌های این دو نهاد حقوقی می‌پردازیم.تعریف مختصر هر دو مفهوم به شرح زیر است:
-
اذن در انتفاع: اجازه‌ای است که مالک یک مال به دیگری می‌دهد تا از منافع آن مال استفاده کند. این اجازه ممکن است شفاهی یا کتبی باشد و همواره قابل رجوع است. اذن، صرفاً اجازه‌ای موقت برای استفاده است که هیچ حق دائمی برای استفاده‌کننده ایجاد نمی‌کند.
-
حق ارتفاق: حقی است که به موجب آن، مالک ملکی (ملک خادم) برای استفاده بهتر از ملک خود (ملک خادم)، از ملک دیگری (ملک مخدوم) استفاده می‌کند؛ مثل حق عبور از ملک همسایه برای رسیدن به خیابان.
1. تفاوت در منشأ حقوقی
- اذن در انتفاع یک ایقاع است و با اراده یک‌جانبه مالک ایجاد می‌شود؛ در حالی که:
- حق ارتفاق معمولاً در اثر عقد یا بر اساس قانون ایجاد می‌شود و ممکن است در سند رسمی نیز ذکر شده باشد.
2. تفاوت در دوام و ثبات
- اذن در انتفاع قابل رجوع است و با اراده مالک می‌تواند در هر زمان خاتمه یابد.
- حق ارتفاق غیر قابل رجوع است و حتی با انتقال ملک به شخص دیگر نیز باقی می‌ماند، چون به ملک تعلق دارد نه شخص.
3. تفاوت در نوع مال مورد استفاده
- اذن در انتفاع می‌تواند هم در اموال منقول و هم غیر منقول داده شود.
- ولی حق ارتفاق، منحصراً به اموال غیرمنقول تعلق دارد؛ مثل زمین، ساختمان و غیره.
4. تفاوت در قابلیت انتقال
- اذن در انتفاع قائم به شخص ماذون است و قابل انتقال به غیر نیست مگر با اجازه مالک.
- اما حق ارتفاق، به دلیل وابستگی به ملک، قابل انتقال به خریدار ملک است و با نقل و انتقال ملک مخدوم، منتقل می‌شود.
5. مثال برای درک بهتر
- اگر شخصی به دیگری اجازه دهد تا از آب چاه او برای آبیاری باغ استفاده کند، اذن در انتفاع است و مالک می‌تواند هر زمان این اجازه را پس بگیرد.
- اما اگر در سند رسمی مالکیت ذکر شده باشد که ملک «الف» حق عبور از ملک «ب» دارد، این حق ارتفاق است که حتی در صورت فروش ملک هم از بین نمی‌رود.
6. وضعیت در قانون مدنی
-
ماده 40 قانون مدنی در تعریف حق انتفاع آمده است
«حق انتفاع، عبارت از حقی است که به موجب آن، شخص می‌تواند از مالی که عین آن، ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.»
-
در حالی که مواد مربوط به حق ارتفاق در فصل هشتم قانون مدنی (مواد 93 به بعد) تنظیم شده‌اند و تأکید بر تعلق این حق به «ملک» نه «شخص» دارند.
ماده قانونی اذن در انتفاع
در نظام حقوقی ایران، اذن در انتفاع یکی از مفاهیم مهمی است که پایه‌ی آن در قواعد عمومی حقوق مدنی و فقه اسلامی قرار دارد. هرچند که در قوانین صراحتاً تحت عنوان “اذن در انتفاع” کمتر ماده‌ای به‌صورت اختصاصی آمده، اما مواد قانونی متعددی به‌طور ضمنی به این موضوع پرداخته‌اند. در این بخش، به بررسی مواد قانونی مرتبط و تحلیل حقوقی اذن در انتفاع می‌پردازیم.
ماده 98 قانون مدنی
«اگر کسی حق عبور در ملک غیر ندارد، ولی صاحب ملک اذن داده باشد که از ملک او عبور کند، هر وقت بخواهد می‌تواند از اذن خود رجوع کند و مانع عبور او شود و همچنین است سایر ارتفاقات.»
این ماده یکی از صریح‌ترین مواد در زمینه‌ی اذن در انتفاع است. بر اساس این ماده، هرگاه شخصی اجازه استفاده از مال غیر را داشته باشد (مثلاً عبور از یک زمین خصوصی)، این اجازه صرفاً یک اذن است و نه یک حق عینی. بنابراین، مالک هر لحظه می‌تواند آن را باطل کند.
ماده 337 قانون مدنی
«هرگاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی، از مال غیر استیفای منفعت کند، صاحب مال مستحق اجرت‌المثل اموال خواهد بود، مگر این که معلوم شود که اذن در انتفاع، مجانی بوده است.»
این ماده به وضوح اشاره دارد که استفاده از مال دیگران، حتی اگر با اذن باشد، در صورت عدم تصریح بر رایگان بودن، موجب استحقاق مالک به اجرت‌المثل خواهد بود. پس، اگر در قراردادی مشخص نباشد که استفاده از مال رایگان است، فرض بر دریافت اجرت‌المثل است.
ماده 108 قانون مدنی
«در تمام مواردی که انتفاع کسی از ملک دیگری به موجب اذن محض باشد، مالک می‌تواند هر وقت بخواهد از اذن خود رجوع کند، مگر اینکه مانع قانونی موجود باشد.»
این ماده به خوبی ماهیت قابل رجوع بودن اذن در انتفاع را روشن می‌کند. به بیان دیگر، تا زمانی که اذن برقرار است، شخص می‌تواند از مال استفاده کند، اما مالک نیز حق دارد در هر زمان این اجازه را لغو کند؛ مگر اینکه محدودیت‌هایی مثل شروط ضمن عقد یا موانع شرعی مانع آن شوند.
برخلاف اذن در انتفاع که جنبه‌ی اجازه‌ای دارد و قابل رجوع است، در مواد قانونی مرتبط با حق انتفاع (مانند ماده ۴۰ قانون مدنی)، فرد منتفع دارای حقی قانونی است و مالک نمی‌تواند به‌دلخواه مانع بهره‌برداری او شود. این تفاوت، اهمیت تمایز بین اذن و حق را در دعاوی ملکی و قراردادها دوچندان می‌کند.
نمونه دادخواست و قرارداد های مربوط به اذن در انتفاع
در این قسمت می توانید نمونه قراردادهای مربوطه را دریافت نمایید:
دانلود نمونه قرارداد اذن در انتفاع
دانلود نمونه دادخواست رجوع از اذن
دانلود نمونه دادخواست رجوع از اذن مربوط به حق ارتفاق
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون اذن در انتفاع و شرایط رجوع از اذن که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ما زمینی به مساحت ۴۰۰ متر داریم و برای عبور و مرور به زمین خود باید از زمین شخص دیگری عبور کنیم. می‌خواهیم حق انتفاع از طرف مقابل بگیریم. آیا این حق انتفاع شامل کشیدن آب، برق و گاز هم می‌شود یا صرفاً حق تردد است؟
✅ حق انتفاع معمولاً فقط شامل اجازه عبور و مرور است و کشیدن آب، برق و گاز را در بر نمی‌گیرد؛ مگر اینکه در توافق صراحتاً قید شود. حتماً قرارداد کتبی با ذکر دقیق حقوق مورد توافق تهیه کنید.
❓من به همسایه‌ام موقتاً اجازه داده‌ام که از باغ من برای آبیاری باغ خودش استفاده کند. چه نوع نوشته‌ای بگیرم که در آینده ادعایی نداشته باشد و هر وقت بخواهم بتوانم جلو این کار را بگیرم؟
✅ پیشنهاد می‌شود قرارداد کتبی ساده‌ای بنویسید که در آن صراحتاً ذکر شود این اذن موقت، قابل رجوع و بدون انتقال حق دائمی است. این قرارداد باید به امضای طرفین برسد تا در صورت اختلاف سند معتبری باشد.
❓آیا می‌توانم از سهم خودم در ملکی که با دو نفر دیگر شریک هستم به کسی حق انتفاع بدهم؟
✅ اعطای حق انتفاع از سهم خود در ملک مشاع بدون رضایت دیگر شرکا ممکن است موجب اختلاف شود. توصیه می‌شود ابتدا رضایت کتبی شرکا را جلب کرده و سپس اقدام به واگذاری حق انتفاع نمایید.
❓با دادن حق انتفاع (مثلاً مجرای آب) به شخصی و گذشت مدت زمان زیاد، آیا ملک شخصی به عمومی تبدیل می‌شود؟ بر اساس کدام ماده قانونی این اتفاق می‌افتد؟
✅ اعطای حق انتفاع حتی در بلندمدت، باعث تغییر مالکیت ملک از شخصی به عمومی نمی‌شود. چنین تغییری فقط از طریق قوانین خاص و تصمیمات مراجع صلاحیت‌دار ممکن است.
❓پدرم در سال ۶۱ به همسایه اجازه عبور داده و شاهدی هم وجود دارد اما مدرکی نداریم. اکنون همسایه ادعای حق انتفاع کرده است. آیا دادگاه ممکن است با استناد به شهادت این شاهد حق را به همسایه بدهد؟
✅ بله، اگر شهادت شاهد معتبر و قابل استناد باشد، دادگاه ممکن است آن را به عنوان دلیل اذن در عبور بپذیرد. ولی چون مدرک کتبی ندارید و اذن قابل رجوع است، امکان رد ادعای همسایه هم وجود دارد.
❓یک قطعه زمین کشاورزی داریم که بر اساس رای دادگاه تجدیدنظر، مالک آن نیستیم اما به ما گفته شده که حق انتفاع از بنا را داریم. آیا این حق انتفاع شامل زمین هم می‌شود یا فقط مربوط به بنا است؟
✅ حق انتفاع معمولاً تنها شامل بنایی است که در حکم به آن اشاره شده، نه زمین. مگر اینکه در رای دادگاه به صورت مشخص و صریح، زمین نیز در شمول این حق قرار گرفته باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای مجرب ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.