در روند رسیدگی به پرونده‌های کیفری، یکی از مفاهیم بنیادین و پر اهمیت، مسئله “اتهام انتسابی” است. این اصطلاح در حقوق کیفری به معنای نسبت دادن یک جرم خاص به یک شخص می‌باشد. اما نکته مهم این است که صرف انتساب جرم، به هیچ وجه به معنای اثبات آن نیست و هیچ فردی تا زمانی که جرمش در دادگاه صالح به اثبات نرسیده باشد، مجرم تلقی نمی‌گردد. از این‌رو، شناخت دقیق مفهوم اتهام انتسابی و آشنایی با حقوق قانونی متهم در این مرحله، اهمیت بسیاری در روند دفاع از خود در برابر این اتهام دارد.
بسیاری از متهمین با دریافت ابلاغیه‌هایی با مضمون «دفاع از اتهام انتسابی – عدم حضور جلب است»، دچار اضطراب می‌شوند؛ در حالی‌که اگر فرد بداند چگونه و بر اساس چه قوانینی می‌تواند از خود دفاع کند، می‌توان مسیر پرونده را به نفع خود تغییر داد. در ادامه این مقاله، به بررسی همه‌جانبه مفهوم اتهام انتسابی، شیوه‌های قانونی دفاع، حقوق متهم، انواع اتهامات، و پیامدهای عدم حضور در دادگاه خواهیم پرداخت.
اتهام انتسابی چیست و چه جایگاهی در حقوق کیفری دارد؟
اتهام انتسابی به زبان ساده به معنای نسبت دادن یک جرم یا رفتار مجرمانه به یک فرد مشخص است. این انتساب، نقطه شروع فرآیند رسیدگی کیفری محسوب می‌شود و ممکن است بر اساس شکایت شاکی، گزارش ضابطان قضایی یا مشاهدات مستقیم صورت گیرد. با این حال، باید توجه داشت که در حقوق کیفری اصل “برائت” حاکم است؛ یعنی هر متهمی تا زمانی که جرمش در دادگاه اثبات نشده باشد، بی‌گناه فرض می‌شود.
قانون آیین دادرسی کیفری جمهوری اسلامی ایران نیز در مواد متعدد به این نکته اشاره دارد که هیچ فردی صرفاً با طرح یک شکایت یا اعلام جرم، مجرم شناخته نمی‌شود. بلکه باید مجموعه‌ای از دلایل، مدارک، و شواهد قانونی ارائه شود تا انتساب جرم از سطح اتهام، به اثبات و محکومیت قضایی برسد.
نحوه دفاع از اتهام انتسابی و مراحل قانونی آن
قرار گرفتن در معرض اتهام، به معنای مجرم بودن فرد نیست. بلکه متهم حق دارد با بهره‌گیری از راهکارهای قانونی، از خود دفاع کند و بی‌گناهی‌اش را اثبات نماید. در چنین شرایطی، اولین اقدام پس از دریافت احضاریه یا تفهیم اتهام، آگاهی از نوع اتهام و بررسی دقیق دلایل ارائه شده از سوی شاکی یا دادستان است.
دفاع از اتهام انتسابی، می‌تواند به دو صورت انجام شود: از طریق لایحه کتبی دفاعیه و یا حضور مستقیم در جلسه بازپرسی یا دادگاه. در هر دو حالت، متهم یا وکیل او باید بتوانند با ارائه اسناد، مدارک، و ادله معتبر، نشان دهند که یا ارتکاب جرم از سوی ایشان واقع نشده، یا اینکه در زمان و مکان وقوع جرم حضور نداشته‌اند، و یا اصلاً قصد مجرمانه‌ای در کار نبوده است.
روش‌های رایج برای دفاع عبارتند از:
- ارائه شهادت شهود بی‌طرف
- ارائه اسناد رسمی و غیر رسمی
- استفاده از فیلم، عکس، صدای ضبط‌شده
- اقرارنامه‌های رسمی یا اماره‌هایی که علم قاضی را بر بی‌گناهی متهم جلب کند
- سوگند یا قسامه در موارد خاص شرعی و قانونی
نکته مهم دیگر اینکه حتی اگر متهم قصد دفاع نداشته باشد، حق دارد سکوت اختیار کند. قانون، سکوت متهم را جرم نمی‌داند و بازپرس یا قاضی مکلف است حق سکوت، حق داشتن وکیل و سایر حقوق قانونی را به وی تفهیم نماید. برای نمونه می توانید اثبات بی گناهی در سرقت که یک جرم انتسابی محسوب می شود را در مطلبی جداگانه مطالعه فرمایید.
دفاع از اتهام انتسابی ضرب و جرح عمدی
برای دفاع مؤثر از اتهام ضرب و جرح عمدی، متهم باید با استناد به اصول حقوق کیفری و بهره‌گیری از ادله قانونی، نسبت به رفع اتهام اقدام کند. این دفاع می‌تواند از طریق نفی ارکان سه‌گانه جرم و ارائه شواهد معتبر صورت گیرد. در ادامه به مهم‌ترین روش‌های دفاع در این خصوص اشاره می‌کنیم:
۱. اثبات عدم وجود عنصر مادی
عنصر مادی به معنای وقوع فعل مجرمانه است؛ در جرم ضرب و جرح، این عنصر به‌معنای وارد کردن ضربه فیزیکی به دیگری می‌باشد. برای رفع اتهام از این طریق، متهم باید اثبات کند:
- در لحظه ارتکاب جرم در محل وقوع حادثه حضور نداشته است.
- اساساً هیچ‌گونه فعلی از سوی وی علیه بزه‌دیده انجام نشده است.
- یا اگر برخوردی صورت گرفته، ناشی از دفاع مشروع یا عوامل غیرعمدی بوده است.
۲. اثبات عدم وجود عنصر معنوی (روانی)
عنصر معنوی جرم، قصد و اراده مجرمانه در ارتکاب عمل است. متهم می‌تواند با ارائه شواهد زیر، این عنصر را نفی کند:
- عدم علم به موضوع (مثلاً نمی‌دانسته قربانی انسان است یا آسیب‌پذیر است).
- نداشتن قصد رفتار مجرمانه (مثلاً برخورد سهوی یا تصادفی).
- نداشتن قصد نتیجه (مثلاً نخواسته است آسیبی وارد شود).
۳. اثبات عدم وجود عنصر قانونی
عنصر قانونی به این معناست که عمل انجام‌شده باید در قانون جرم‌انگاری شده باشد. متهم در این مرحله می‌تواند:
- اثبات کند که رفتار ارتکابی وی مشمول ماده قانونی جرم ضرب و جرح نمی‌شود.
- یا قانون مورد استناد شاکی منسوخ شده یا مجازات آن کاهش یافته است.
۴. استفاده از ادله اثبات دعوا
متهم می‌تواند با بهره‌گیری از ادله قانونی در امور کیفری، بی‌گناهی خود را اثبات کند. مهم‌ترین این ادله عبارت‌اند از:
- شهادت شهود: استفاده از شاهدان بی‌طرفی که حضور متهم را در صحنه جرم رد می‌کنند.
- علم قاضی: ارائه مستنداتی نظیر فیلم، گزارش پلیس یا نظریه پزشکی قانونی که منجر به علم قاضی شود.
- قسامه: در صورت فقدان شاهد، متهم می‌تواند با درخواست قسم از بستگان یا خود، اقدام به رفع اتهام کند.
- سند: ارائه اسناد معتبر مانند اسناد پزشکی، فیلم‌های مداربسته یا پیام‌هایی که نشان‌دهنده بی‌گناهی باشد.
۵. زیر سؤال بردن دلایل شاکی
یکی دیگر از روش‌های مهم دفاع، تردید در اعتبار دلایل ارائه شده از سوی شاکی است:
- اثبات جعلی بودن اسناد یا گزارش‌ها.
- اثبات بی‌اعتباری شهود معرفی‌شده از سوی شاکی از طریق جرح شهود.
- ادعای اینکه شهادت‌ها تحت تأثیر رابطه شخصی یا خصومت بیان شده‌اند.
نمونه لایحه دفاعیه و دادخواست در اتهام انتسابی ضرب و جرح عمدی
یکی از اقدامات مهمی که متهم پس از تفهیم اتهام می‌تواند انجام دهد، تنظیم لایحه یا دادخواست دفاعیه است. این دفاعیه باید حاوی توضیحات دقیق درباره نحوه وقوع حادثه، دلایل بی‌گناهی متهم و استناد به مواد قانونی مربوطه باشد. نگارش صحیح و مستند این دادخواست، می‌تواند نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در صدور حکم برائت داشته باشد.
در ادامه ابتدا به نکات کلیدی در تنظیم دادخواست می‌پردازیم و سپس یک نمونه کامل برای استفاده ارائه می‌دهیم.
ریاست محترم شعبه … دادگاه کیفری شهرستان …
با سلام و احتراماینجانب …. فرزند …. دارای شماره ملی …. به عنوان متهم پرونده کلاسه … با موضوع ضرب و جرح عمدی، ضمن اعلام حضور در مهلت مقرر و مطابق با اخطاریه ابلاغ‌شده از سوی شعبه محترم، مراتب دفاع خود را به شرح زیر به استحضار می‌رسانم:
۱. عنصر مادی جرم انتسابی، یعنی وارد کردن ضربه به شاکی، اساساً از سوی اینجانب محقق نشده است؛ زیرا در زمان و مکان ادعایی، طبق مستندات ضمیمه، در محل دیگری حضور داشته‌ام.
۲. عنصر معنوی یا قصد ارتکاب رفتار مجرمانه نیز از سوی اینجانب منتفی است. بروز هرگونه درگیری، خارج از اراده و به‌صورت کاملاً اتفاقی رخ داده و قصدی برای ضرب و جرح نداشته‌ام.
۳. دلایل ارائه‌شده از سوی شاکی فاقد وجاهت قانونی است. از جمله اینکه شهود معرفی‌شده دارای خصومت شخصی با بنده می‌باشند و شهادت ایشان فاقد اعتبار قانونی است. (ضمائم: استشهادیه، سوابق پیامکی، فیلم دوربین مداربسته)
۴. اینجانب آمادگی دارم شهود بی‌طرفی را که در محل حادثه حضور داشته‌اند جهت ادای شهادت معرفی نمایم.
۵. مستند به اصل برائت و مواد ۱۹۵ و ۲۱۱ قانون آیین دادرسی کیفری و ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی، از محضر مقام محترم قضایی تقاضای صدور حکم بر برائت اینجانب را دارم.
با تشکر
نام و نام خانوادگی
امضا و تاریخ
دفاع از اتهام انتسابی در صورت دریافت ابلاغیه «عدم حضور جلب است»
یکی از مهم‌ترین مراحل در فرایند رسیدگی کیفری، ابلاغ قانونی به متهم است. در مواردی، متهم با دریافت ابلاغیه‌ای تحت عنوان «عدم حضور جلب است» مواجه می‌شود که باید آن را بسیار جدی بگیرد؛ زیرا این عبارت، هشدار صریح قانون به متهم جهت حضور در مهلت مقرر است و در صورت بی‌توجهی، ممکن است دستور جلب صادر شود.
معنای عبارت «عدم حضور جلب است»
این عبارت که معمولاً در احضاریه‌های صادره از سوی شعب دادیاری یا بازپرسی ذکر می‌شود، به این معناست که اگر شخص در زمان تعیین‌شده در شعبه قضایی حاضر نشود، بازپرس یا دادیار می‌تواند با استناد به مواد قانونی، قرار جلب وی را صادر نماید.
به بیان دیگر، این نوع ابلاغیه هم دعوت به حضور است و هم هشدار نسبت به عواقب عدم حضور.
مبنای قانونی جلب در صورت عدم حضور
مطابق ماده ۱۷۹ قانون آیین دادرسی کیفری:
«هرگاه متهم در موعد مقرر بدون عذر موجه حاضر نشود و دلایل کافی برای توجه اتهام وجود داشته باشد، مقام قضایی می‌تواند دستور جلب متهم را صادر نماید.»
بنابراین، دو شرط اساسی برای صدور جلب عبارت است از:
- عدم حضور بدون عذر موجه
- وجود دلایل کافی برای توجه اتهام
اقدامات متهم برای جلوگیری از جلب
اگر متهم به هر دلیل قادر به حضور در موعد مقرر نباشد، باید:
- به‌صورت کتبی و رسمی عذر خود را اعلام کند.
- در صورت امکان، وکیل قانونی خود را برای دفاع اعزام نماید.
- با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی، نسبت به ثبت لایحه یا پاسخ به احضاریه اقدام نماید.
در صورتی که عذر موجه پذیرفته شود، مقام قضایی معمولاً از صدور جلب خودداری می‌کند و حضور در موعد جدید درخواست خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات پرتکرار در مورد این موضوع حقوقی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده را مشاهده می فرمایید:
❓ اتهام انتسابی به چه معناست؟
✅ اتهام انتسابی به معنای اتهامی است که به فردی نسبت داده شده است. این اصطلاح در حقوق به شرایطی اشاره دارد که فردی به انجام عمل یا جرمی متهم می‌شود و تا زمانی که اتهام اثبات نشده باشد، فرد متهم تلقی می‌شود. اگر اتهام ثابت شود، ممکن است کیفرخواست صادر شده و پرونده به دادگاه ارسال شود تا در مورد مجازات تصمیم‌گیری شود.
❓ برای همسرم نامه‌ای آمده که در آن ذکر شده باید با ضامن یا وکیل در دادسرا حضور داشته باشد. اتهام انتسابی چیست و این ابلاغیه به چه معناست؟
✅ نامه‌ای که برای همسرتان آمده شامل اتهام انتسابی است که به معنای وجود شکایتی علیه اوست. این اتهام ممکن است مربوط به جرمی خاص باشد که در اینجا به منابع طبیعی و آبخیزداری مرتبط است. همسرتان باید به دادسرا مراجعه کند تا از جزئیات اتهام و دلایل آن مطلع شود و بتواند از خود دفاع کند. حضور ضامن یا وکیل به معنای اهمیت و جدیت موضوع است و مشاوره حقوقی از وکیل می‌تواند در این شرایط بسیار مفید واقع شود.
❓ به من ابلاغ شده که باید برای دفاع از اتهام انتسابی در دادگاه حضور پیدا کنم. این اتهام به چه معناست و چه باید بکنم؟
✅ اتهام انتسابی به معنای اتهامی است که به شما نسبت داده شده است و نیازمند حضور شما در دادگاه برای دفاع از خودتان است. این اتهام ممکن است ناشی از شکایتی باشد که علیه شما به دلیل جرمی مانند کلاهبرداری اینترنتی مطرح شده است. شما باید با مراجعه به دادگاه و ارائه اسناد و مدارک خود، از خود دفاع کنید. در غیر این صورت، دادگاه ممکن است براساس شواهد موجود تصمیم‌گیری کند. پیشنهاد می‌شود برای دفاع بهتر از وکیل کمک بگیرید.
دریافت احضاریه‌ای که در آن آمده باشد «عدم حضور جلب است»، نباید نادیده گرفته شود. این جمله در عمل به معنای وجود احتمال دستگیری قانونی متهم در صورت غیبت است. لذا توصیه می‌شود متهم در چنین شرایطی با مشورت با وکلای متخصص ما در ایران لگال، در زمان مقرر در مرجع قضایی حاضر شود یا اقدامات قانونی لازم برای اعلام عذر خود را انجام دهد.