در نظام حقوقی ایران، ارث بردن افراد بر پایه‌ی دو رابطه‌ی مشخص یعنی نسب (رابطه خونی) و سبب (رابطه ازدواج) تعریف شده است. بر همین اساس، موضوع ارث فرزندخوانده به یکی از چالش‌های مهم خانواده‌هایی تبدیل شده که کودکی را به سرپرستی می‌پذیرند. بسیاری از خانواده‌ها تصور می‌کنند که با درج نام فرزندخوانده در شناسنامه یا پذیرش قانونی سرپرستی، این فرزند مانند فرزندان نسبی از حقوق ارث برخوردار می‌شود، در حالی که قوانین جاری ایران چنین حقی را برای فرزندخوانده به رسمیت نمی‌شناسد.
با توجه به اهمیت حمایت‌های مالی از فرزندخواندگان پس از فوت سرپرستان، سوالات زیادی در خصوص نحوه ی ارث فرزند خوانده مطرح شده است؛ از جمله اینکه آیا قانون جدید تغییری در وضعیت ارث فرزندخوانده ایجاد کرده است؟ چرا فرزندخوانده طبق فقه اسلامی ارث نمی‌برد؟ یا اینکه آیا فرزندخوانده از مادر یا پدر سرپرست خود می‌تواند ارث ببرد یا خیر؟
در این مقاله، به بررسی دقیق ارث فرزندخوانده، قوانین جدید مربوط به آن، دلایل فقهی و قانونی عدم ارث‌بری، و روش‌هایی که برای تأمین مالی این کودکان وجود دارد، خواهیم پرداخت. همچنین جایگاه ارث فرزندخوانده در قرآن و نحوه انتقال اموال به آنها را نیز توضیح می‌دهیم. اگر شما هم در این زمینه سوال یا ابهامی دارید، در ادامه با ما همراه باشید.
ارث فرزند خوانده
موضوع ارث فرزندخوانده در حقوق ایران همواره یکی از مسائل بحث‌برانگیز بوده است. در قانون مدنی، وراثت فقط بر اساس نسب (رابطه خونی) یا سبب (رابطه ازدواج) پذیرفته شده و هیچ اشاره‌ای به فرزندخوانده به عنوان وارث نشده است. به عبارت دیگر، در حالت عادی، فرزندخوانده از والدین سرپرست خود ارث نمی‌برد.
با این حال، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، راهکارهایی برای حمایت مالی از فرزندخوانده پیش‌بینی کرده است. این قانون به صورت مستقیم حق ارث برای فرزندخوانده ایجاد نکرده، اما امکان بیمه عمر به نفع فرزندخوانده و تنظیم وصیت‌نامه به نفع او را فراهم کرده است.
در نتیجه، قانون جدید تغییر اساسی در سهم‌الارث فرزندخوانده ایجاد نکرده و همچنان برای اینکه فرزندخوانده بتواند از سرپرست خود مالی دریافت کند، باید از طریق وصیت‌نامه رسمی یا صلح عمری اقدام شود. طبق قواعد فقهی و حقوقی موجود، بدون وصیت یا صلح عمری، فرزندخوانده هیچ سهمی از ارث والدین سرپرست نخواهد داشت.
چرا فرزند خوانده ارث نمی برد
دلایل حقوقی و فقهی عدم ارث‌بری فرزندخوانده از والدین سرپرست در ایران چند محور اصلی دارد:
1. عدم وجود نسب یا سبب
طبق ماده ۸۶۱ قانون مدنی، ارث تنها از طریق رابطه نسب (رابطه خونی) یا سبب (رابطه زوجیت) برقرار می‌شود. چون فرزندخوانده با سرپرست خود نسبتی ندارد و رابطه‌ای از جنس ازدواج هم در میان نیست، بنابراین مشمول قواعد ارث‌بری نمی‌شود.
2. تصریح شرعی در قرآن
همان‌طور که پیشتر گفته شد، آیه ۵ سوره احزاب تأکید دارد که فرزندخوانده، فرزند واقعی سرپرست محسوب نمی‌شود. اسلام با هدف حفظ نسب حقیقی و جلوگیری از اختلاط انساب، این حکم را صادر کرده و این دیدگاه وارد نظام حقوقی ایران نیز شده است.
3.حمایت از حقوق وراث طبیعی
اگر فرزندخوانده بدون ضابطه در شمار وراث قرار می‌گرفت، امکان داشت حقوق خویشاوندان نسبی (فرزندان، والدین، خواهران، برادران و…) تضییع شود. به همین جهت قانونگذار به صورت محافظه‌کارانه فقط انتقال اموال به فرزندخوانده را از طریق وصیت یا صلح عمری مجاز دانسته است.
4.محدودیت در تغییر قوانین ارث
با توجه به اینکه بسیاری از مقررات ارث مبتنی بر اصول فقهی هستند و تغییر در آنها نیازمند اجتهاد و تحول فقهی است، فعلاً امکان تصویب قانون عامی برای ارث‌بری فرزندخوانده وجود ندارد.
قانون جدید سهم الارث فرزند خوانده(یک سوم اموال فرزند خوانده)
در سال‌های اخیر و به ویژه پس از تصویب قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، قواعد تازه‌ای برای حمایت مالی از فرزندخوانده‌ها وضع شده است. یکی از مهم‌ترین این قواعد، تعهد سرپرستان به انتقال یک سوم اموال خود به فرزندخوانده است که از شروط اصلی بهزیستی برای قبول فرزند خواندگی است.
بر اساس ماده ۱۴ این قانون، دادگاه می‌تواند هنگام صدور حکم سرپرستی، از متقاضی سرپرستی تعهد کتبی بگیرد که در آینده بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. این تعهد به منظور تأمین آینده مالی فرزندخوانده در نظر گرفته شده و نوعی جایگزین محدود برای حق ارث محسوب می‌شود.
زمان اجرای یک سوم اموال به فرزند خوانده
بر اساس نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه، زمانی که سرپرست چنین تعهدی را به صورت رسمی و محضری داده باشد، در صورت مطالبه‌ی فرزندخوانده (پس از رسیدن به سن رشد یا به وسیله قیم او)، دادگاه باید بررسی کند و مطابق تعهد سرپرست، حکم به تملیک یک سوم اموال بدهد.
ملاک محاسبه، اموال موجود در زمان تنظیم تعهدنامه است، نه زمان گرفتن شناسنامه برای طفل و نه زمان انتقال مال.
بنابراین:
- زمان وقوع تعهد محضری ملاک است.
- انتقال یک سوم اموال می‌تواند هم در زمان حیات سرپرست و هم پس از فوت او صورت گیرد.
- این تعهد جنبه‌ی قراردادی دارد و با قواعد ارث متفاوت است.
آیا فرزند تنی در این ماجرا نقشی دارد؟
برخی ممکن است تصور کنند که برای انتقال اموال به فرزندخوانده، اجازه یا دخالت فرزند تنی نیاز است. اما طبق نظر کارشناسان حقوقی:
- تعهد به نفع فرزندخوانده لازم‌الاجراست و نیازی به اجازه فرزند تنی ندارد.
- حتی اگر اموالی به فرزند تنی منتقل شده باشد، این امر تأثیری بر حق فرزندخوانده در یک سوم تعهد شده نخواهد داشت.
- موضوع، ارث نیست که تحت قواعد تقسیم ارث قرار گیرد؛ بلکه تعهد مستقل و قراردادی است که باید محترم شمرده شود.
ارث فرزند خوانده از پدر و مادر
در حقوق ایران، رابطه‌ی فرزندخوانده با والدین سرپرست، به طور طبیعی شامل حقوق ارث نمی‌شود. یعنی برخلاف فرزند تنی، فرزندخوانده از پدر و مادر جدید خود ارث نمی‌برد. دلیل این مسئله، مبنای شرعی قوانین ارث در کشور است که تنها نسب (رابطه خونی) یا سبب (ازدواج) را منشأ ارث می‌داند. بنابراین، بدون وجود پیوند نسبی یا سببی، فرزندخوانده طبق قانون مدنی در زمره‌ی وراث محسوب نمی‌شود.
آیا هیچ راهی برای ارث بردن فرزندخوانده از پدر و مادر وجود دارد؟
با وجود این محدودیت، قانونگذار راهکارهایی برای حمایت مالی از فرزندخوانده در نظر گرفته است:
- وصیت به نفع فرزندخوانده: پدر یا مادر می‌توانند با تنظیم وصیت‌نامه رسمی، حداکثر تا یک سوم اموال خود را به فرزندخوانده وصیت کنند. این وصیت قابل اجرا است و سهم ارث فرزندخوانده از همین طریق تأمین می‌شود.
- صلح عمری یا هبه: والدین می‌توانند در زمان حیات خود، بخشی از اموال را به صورت رسمی به فرزندخوانده منتقل کنند. در صلح عمری، مالکیت منفعت تا زمان حیات والدین نزد خودشان باقی می‌ماند و پس از فوت، مالکیت کامل به فرزندخوانده منتقل می‌شود.
نکته مهم
در صورتی که والدین بدون وصیت یا انتقال رسمی اموال فوت کنند، فرزندخوانده حقی در ترکه‌ی آنان نخواهد داشت و نمی‌تواند سهمی از ارث مطالبه کند. بنابراین، انجام اقدامات قانونی در زمان حیات سرپرستان، برای تضمین حقوق مالی فرزندخوانده، امری ضروری است.
نمونه تعهد نامه انتقال اموال به فرزند خوانده
در این قسمت نمونه ای از تعهدنامه انتقال اموال به فرزند خوانده را که قابل استفاده در دفتر اسناد رسمی می باشد مشاهده می فرمایید. این تعهدنامه می بایست پیش از به سرپرستی گرفتن فرزند از بهزیستی امضا شود و برای افرادی که پیش از الزام قانون بهزیستی اقدام به قبول فرزندخواندگی نموده اند نیز قابل استفاده می باشد.
برای دریافت نمونه تعهد نامه انتقال اموال به فرزند خوانده بر روی آن کلیک نمایید. همچنین در نظر داشته باشید که بهتر است پیش نویس تعهدنامه توسط سازمان بهزیستی بررسی شود.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات مربوط به ارث فرزندخوانده از پدر و مادر که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا پس از فوت پدرخوانده، ارث به پسری که از بهزیستی به فرزندخواندگی پذیرفته شده منتقل می‌شود؟
✅ طبق قوانین ارث، فرزندخوانده در صورت نداشتن رابطه نسبی قانونی با پدرخوانده، به طور خودکار ارث نمی‌برد. اما اگر نام او در شناسنامه پدرخوانده ثبت شده و در مراحل قانونی ارث‌بردن حضور داشته باشد، ممکن است شرایط خاصی فراهم شود. به طور کلی، ارث بر اساس نسب و ازدواج دائم تعیین می‌شود و فرزندخوانده مستقیم مشمول ارث نمی‌شود، مگر با وصیت متوفی یا رضایت سایر وراث.
❓ اگر فرزندخوانده‌ای دختر باشد و نام او در شناسنامه پدر ثبت شده باشد ولی شاهدی در دادگاه شهادت دهد که او فرزندخوانده است و او از انجام آزمایش DNA امتناع کند، آیا ارث به او تعلق می‌گیرد؟
✅ ارث به افراد دارای نسب خونی یا رابطه سببی (ازدواج دائم) تعلق می‌گیرد. اگر فرزندخوانده بودن فرد اثبات شود و رابطه نسبی قانونی وجود نداشته باشد، ارث به او تعلق نمی‌گیرد، مگر اینکه وصیت‌نامه‌ای به نفع او وجود داشته باشد یا سایر ورثه رضایت دهند.
❓ آیا به فرزندخوانده ارث تعلق می‌گیرد؟ اگر نام فرزندخوانده در شناسنامه متوفی باشد، آیا ارث به او تعلق می‌گیرد؟
✅ در حقوق ایران، صرف ثبت نام در شناسنامه باعث ایجاد حق ارث نمی‌شود. ارث فقط به افرادی که دارای نسبت خونی یا رابطه سببی قانونی هستند تعلق می‌گیرد. بنابراین فرزندخوانده حتی با درج نام در شناسنامه، بدون وصیت یا رضایت وراث، ارث نمی‌برد.
❓ پدربزرگ من پسری را به فرزندخواندگی گرفت. بعد از گذشت سال‌ها و فوت فرزندخوانده، پدر و عموهایم، اکنون وراث فرزندخوانده ادعای حق و برادر خونی بودن با پدرم می‌کنند. وضعیت چگونه است؟
✅ این ادعا نیاز به بررسی دقیق حقوقی دارد. دادگاه بر اساس مدارک، اسناد رسمی و شواهد موجود تصمیم می‌گیرد. اگر رابطه خونی یا نسبی قانونی ثابت شود، ممکن است حقوق ارثی مطرح شود، در غیر این صورت امکان پذیر نیست.
❓ آیا فرزندخوانده اگر پسر باشد می‌تواند حقوق بازنشستگی پدرخوانده خود را به ارث ببرد؟
✅ فرزندخوانده ممکن است در دوران تحصیل یا تحت شرایط خاصی از حمایت‌های مالی یا مستمری بهره‌مند شود، اما این به معنای ارث بردن از حقوق بازنشستگی پدرخوانده نیست. شرایط و قوانین خاصی برای دریافت مستمری یا بیمه حمایتی ممکن است اعمال شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با مشاوران حقوقی ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.