یکی از موضوعات مهم حقوقی که پس از فوت افراد مطرح می‌شود، تقسیم اموال و تعیین سهم هر یک از وراث است. در این میان، وضعیت ارث زن از شوهر و بالعکس، به ویژه در شرایطی که فرزندی در میان نباشد یا زن و شوهر دارای فرزند باشند، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به طور دقیق نحوه تقسیم ارث میان وراث را مشخص کرده و برای هر حالتی قواعد خاصی را پیش‌بینی نموده است.
در این مقاله قصد داریم به این پرسش پاسخ دهیم که ارث زن از شوهر بدون فرزند و با فرزند چگونه محاسبه می‌شود و چه نکاتی در این مسیر باید مورد توجه قرار گیرد.
توجه داشته باشید که ایران لگال ابزار محاسبه آنلاین ارث را به صورت رایگان ایجاد کرده است که می توانید به راحتی در شرایط مختلف سهم الارث وراث تا طبقه دوم را محاسبه نمایید.
ارث زن از شوهر بدون فرزند و با فرزند چگونه محاسبه می‌شود؟
موضوع ارث زن از شوهر در قوانین ایران به طور دقیق تعیین شده و بسته به داشتن یا نداشتن فرزند توسط شوهر، سهم زن متفاوت است.
طبق ماده ۹۱۳ و ماده ۹۴۶ قانون مدنی، سهم زن در این دو حالت به شرح زیر است:
اگر شوهر فاقد فرزند یا نوه باشد:
- زن یک چهارم (¼) از کل اموال شوهر را به ارث می‌برد.
- این یک چهارم شامل عین اموال منقول (مثل پول نقد، وسایل منزل، خودرو) و قیمت اموال غیرمنقول (زمین، ساختمان و… پس از ارزیابی) می‌شود.
- در گذشته زن فقط از قیمت اعیان املاک ارث می‌برد، اما طبق قانون اصلاحی سال ۱۳۸۷ زن اکنون از قیمت عرصه (زمین) و اعیان (ساختمان) نیز ارث می‌برد.
اگر شوهر دارای فرزند یا نوه باشد:
- زن یک هشتم (⅛) از کل اموال شوهر را به ارث می‌برد.
- این یک هشتم شامل یک هشتم از اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول است.
- همانند حالت بدون فرزند، زن در این حالت نیز از عین زمین و ملک ارث نمی‌برد بلکه فقط از قیمت آن‌ها سهم می‌برد.
- اگر چند زن دائم وجود داشته باشند، این یک هشتم بین آنان به طور مساوی تقسیم می‌شود.
نکات بسیار مهم در ارث زن از شوهر:
- عقد نکاح باید دائم باشد؛ زن در عقد موقت از شوهر ارث نمی‌برد که توضیحات آن را در مقاله ارث زن صیغه ای بررسی نمودیم.
- زن باید در زمان فوت شوهر در قید حیات باشد.
- در صورت طلاق رجعی، اگر شوهر در زمان عده فوت کند، زن همچنان ارث می‌برد.
- در صورت طلاق بائن یا پایان عده، زن از مرد ارث نخواهد برد.
زن چه اموالی را به ارث می‌برد؟
در گذشته طبق قانون قدیم مدنی، زن تنها از اموال منقول (مثل پول نقد، خودرو، اثاثیه منزل) ارث می‌برد و از اموال غیرمنقول (مثل خانه، زمین، مغازه) فقط قیمت ابنیه و اشجار (ساختمان و درختان) را دریافت می‌کرد، نه خود زمین. اما با اصلاحیه سال ۱۳۸۷ قانون مدنی، وضعیت به نفع زنان تغییر کرد و دامنه ارث آن‌ها گسترش یافت.
بر اساس قانون جدید، زن از اموال زیر ارث می‌برد:
۱. اموال منقول
زن از عین اموال منقول یعنی خودِ مال، ارث می‌برد. اموال منقول شامل چیزهایی مثل:
- پول نقد
- طلا و جواهرات
- خودرو
- وسایل منزل
- حساب‌های بانکی
- سهام و اوراق بهادار
زن می‌تواند سهم ارث خود را مستقیماً از این اموال دریافت کند بدون اینکه نیازی به قیمت‌گذاری آن‌ها باشد.
۲. اموال غیرمنقول
در مورد اموال غیرمنقول مانند:
- زمین
- خانه
- مغازه
- باغ و مزرعه
زن مستقیماً از قیمت آن‌ها ارث می‌برد، نه از خود عین ملک. یعنی ابتدا باید این اموال غیرمنقول کارشناسی و قیمت‌گذاری شوند، سپس سهم زن از قیمت ملک پرداخت شود.
✅ مثال:
اگر مرد فوت کند و یک خانه به ارزش یک میلیارد تومان داشته باشد و زن بدون فرزند باشد، سهم زن یک‌چهارم این مبلغ (یعنی ۲۵۰ میلیون تومان) خواهد بود.
۳. حق استیفای عین اموال غیرمنقول
بر اساس ماده ۹۴۸ قانون مدنی، اگر سایر وراث حاضر به پرداخت سهم قیمتی زن نشوند، زن می‌تواند:
- از دادگاه تقاضای فروش ملک کند و سهم خود را نقداً بگیرد.
- یا در صورت عدم امکان فروش، با حکم دادگاه خودِ ملک را به اندازه سهمش تصاحب کند.
یعنی زن می‌تواند درخواست کند که ملک فروخته شود یا اگر فروش ممکن نبود، مثلاً مالک بخشی از زمین یا خانه شود.
۴. سهم ارث با یا بدون فرزند
- اگر شوهر فرزند داشته باشد، زن یک هشتم از اموال (منقول + قیمت غیرمنقول) را ارث می‌برد.
- اگر شوهر فرزندی نداشته باشد، زن یک چهارم از اموال (منقول + قیمت غیرمنقول) را به ارث می‌برد.
تفاوت قانون جدید ارث زن از شوهر با قانون قدیمی
ارث بردن زن از شوهر در قانون مدنی ایران دستخوش تغییراتی شده است که آگاهی از این تغییرات اهمیت زیادی دارد. تفاوت اصلی بین قانون قدیمی و قانون جدید در حق زن نسبت به اموال غیرمنقول شوهر (مثل زمین، خانه، مغازه و…) است. در ادامه، این تفاوت‌ها را به صورت دقیق بررسی می‌کنیم:
قانون قدیمی ارث زن از شوهر
بر اساس مقررات سابق (قبل از اصلاحیه سال ۱۳۸۷):
- زن فقط از اموال منقول شوهر مانند پول، طلا، خودرو و وسایل منزل به صورت عین ارث می‌برد.
- در مورد اموال غیرمنقول مانند زمین، خانه یا باغ، زن فقط از قیمت بنا و درختان (اعیان) ارث می‌برد، ولی از عرصه (زمین) هیچ حقی نداشت.
- بنابراین اگر شوهری زمین یا ملکی داشت، زن نمی‌توانست از ارزش زمین سهمی ببرد و فقط حق داشت قیمت ساختمان یا درختان آن را دریافت کند.
قانون جدید ارث زن از شوهر
طبق اصلاحیه قانون مدنی در سال ۱۳۸۷ و اضافه شدن تبصره به ماده ۹۴۶:
- زن از قیمت عرصه (زمین) و اعیان (ساختمان و بنا) هر دو ارث می‌برد.
- یعنی نه تنها از ارزش بنا و درختان، بلکه از ارزش زمین نیز سهم قانونی دارد.
- اگر وراث حاضر نباشند قیمت اموال غیرمنقول را به زن پرداخت کنند، زن می‌تواند با اجازه دادگاه عین ملک را به نسبت سهم خود تصرف کند و نیازی به فروش اجباری اموال نیست.
| موضوع | قانون قدیم | قانون جدید |
|---|---|---|
| اموال منقول | زن ارث می‌برد | زن ارث می‌برد |
| بنای ساخته‌شده (اعیان) | فقط از قیمت ارث می‌برد | فقط از قیمت ارث می‌برد |
| زمین (عرصه) | ارث نمی‌برد | از قیمت زمین ارث می‌برد |
| تملک عین مال در صورت استنکاف وراث | مجاز نبود | مجاز است |
دلایل تصویب قانون جدید ارث زن از شوهر
تغییر قانون ارث زن از شوهر، اتفاقی ساده نبود و پشت آن ملاحظات فقهی، اجتماعی و حقوقی جدی وجود داشت. دلایل مهم این اصلاح به شرح زیر است:
۱. هماهنگی بیشتر با نیازهای اجتماعی جدید
با گذشت زمان، نقش اقتصادی زنان در خانواده و جامعه بیشتر شد. دیگر زن فقط مسئول امور داخلی خانواده نبود و در تأمین مالی زندگی نیز مشارکت داشت. بنابراین، محدود کردن سهم زن به اموال منقول، عادلانه به نظر نمی‌رسید.
۲. تفسیر دقیق‌تر از قرآن و فقه اسلامی
گرچه فقهای قدیمی امامیه زن را از ارث بردن از عرصه (زمین) محروم می‌دانستند، اما بسیاری از علمای متأخر این تفسیر را بازنگری کردند. بر اساس آیه ۱۲ سوره نساء («للنساء نصیب مما ترک الوالدان والأقربون مما قل منه أو کثر نصیبا مفروضا»)، زن از همه اموال ارث می‌برد، بدون محدودیتی در نوع مال. به همین دلیل، قانون‌گذار تصمیم گرفت با تکیه بر ظاهر قرآن و فقه جدیدتر، دامنه ارث زن را گسترش دهد.
۳. رفع تبعیض حقوقی
در قانون قدیم، نوعی تبعیض آشکار علیه زنان وجود داشت؛ مرد از همه اموال زن ارث می‌برد اما زن از شوهرش فقط محدود به اموال منقول و قیمت ابنیه و اشجار بود. اصلاح قانون باعث شد تساوی بیشتری در حقوق وراثتی میان زن و شوهر برقرار شود.
۴. کاهش اختلافات خانوادگی و دعاوی قضایی
محدود بودن ارث زن باعث ایجاد دعاوی متعدد و اختلاف بین وراث می‌شد. بسیاری از زنان مجبور می‌شدند برای گرفتن حق خود مدت‌ها با ورثه مرد درگیر شوند. قانون جدید با صراحت و گسترش حقوق زن، مسیر رسیدن به حق را کوتاه‌تر و شفاف‌تر کرد.
ارث مرد از زن بدون فرزند و با فرزند
بر اساس قوانین ارث در حقوق ایران که برگرفته از فقه اسلامی است، اگر زنی فوت کند و فرزندی نداشته باشد، شوهر وی از جمله اولین افرادی است که مشمول ارث می‌شود. در این حالت، شوهر نیمی از اموال زن را به ارث می‌برد و نیم دیگر ترکه به والدین زن تعلق می‌گیرد. اگر پدر و مادر زن در قید حیات نباشند، مطابق ماده ۹۴۹ قانون مدنی، شوهر تمام اموال زن را به ارث می‌برد و در این صورت وارث انحصاری محسوب می‌شود.
اما اگر زن فوت کرده دارای فرزند یا نوه‌ای باشد (چه از همین شوهر یا ازدواج قبلی)، سهم شوهر کاهش یافته و مطابق با ماده ۹۱۳ قانون مدنی، تنها یک چهارم از اموال زن به شوهر می‌رسد. مابقی دارایی بین فرزندان یا سایر وراث قانونی تقسیم خواهد شد. این یک چهارم شامل اموال منقول و همچنین قیمت اموال غیرمنقول زن مانند زمین و ملک می‌شود.
نکته مهم این است که شرط ارث بردن شوهر، وجود ازدواج دائم و زنده بودن وی در زمان فوت همسر است. در ازدواج موقت، حتی اگر شرط ارث هم شده باشد، شوهر از زن ارث نمی‌برد. همچنین اگر شوهر به علت قتل عمدی زن یا مواردی مشابه، مشمول موانع ارث شود، از ارث بردن محروم خواهد شد.
در نتیجه، در فوت زن بدون فرزند، شوهر سهم بیشتری از اموال زن را دریافت می‌کند، اما در صورت داشتن فرزند، سهم او به یک چهارم کاهش می‌یابد و مابقی ترکه بین فرزندان و سایر وراث قانونی تقسیم خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ارث بری زن از شوهر بدون فرزند و با فرزند و بالعکس یعنی ارث شوهر از زن بدون فرزند را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ سهم ارث زن از همسرش در صورت نداشتن فرزند چقدر است، اگر مرد دارای دو خواهر تنی و دو برادر و دو خواهر از یک مادر و دو پدر باشد؟
✅ سهم ارث زن در صورت نداشتن فرزند، یک چهارم از اموال همسرش است. باقی‌مانده ارث میان سایر وراث مانند خواهران و برادران تقسیم می‌شود.
❓ سهم ارث زنی که فرزند ندارد و همسرش از ازدواج قبلی یک فرزند خوانده دارد، چقدر است؟
✅ سهم ارث زوجه بدون فرزند، یک چهارم از اموال منقول و یک چهارم از قیمت اموال غیرمنقول همسرش خواهد بود. (فرزندخوانده از نظر قانونی وارث محسوب نمی‌شود.)
❓ سهم ارث زنی که فرزندی ندارد و همسرش پدر و مادر ندارد اما خواهر و برادر دارد، چقدر است؟ آیا خواهر و برادر هم وارث هستند؟
✅ سهم ارث زن یک چهارم از اموال همسرش است. باقی‌مانده اموال بین خواهران و برادران متوفی تقسیم می‌شود.
❓ ارث خانمی که فوت کرده و همسر دارد ولی فرزند و پدر و مادر ندارد، به چه کسی می‌رسد؟
✅ در این حالت، شوهر طبق قانون، تمام اموال زن را به ارث خواهد برد.
❓ خانمی بدون فرزند می‌خواهد اموالش را بعد از مرگ به خواهرزاده‌اش بدهد. چه اقدام قانونی می‌تواند انجام دهد؟
✅ این خانم می‌تواند در زمان حیات، با عقد صلح اموالش را بدون نیاز به وصیت یا وکالت، به خواهرزاده خود منتقل کند.
❓ وراث مردی که فاقد فرزند و پدر و مادر است و دارای یک خواهر تنی و فرزندانش و یک برادر ناتنی که فوت کرده و فرزندانش است، چگونه تقسیم می‌شود؟
✅ در این حالت، اگر مرد همسر داشته باشد، یک چهارم اموال به همسرش می‌رسد و باقی‌مانده بین خواهر تنی و فرزندان برادر ناتنی تقسیم خواهد شد.
در موارد خاص یا وجود هرگونه ابهام، می توانید با وکلای تخصصی ما در ایران لگال مشورت نمایید.