خواستگاری، نقطه‌ آغاز مسیر ازدواج و زندگی مشترک است؛ اما این اقدام مهم، تحت تأثیر محدودیت‌هایی قرار دارد که در فقه اسلامی و قانون مدنی به عنوان «موانع نکاح» شناخته می‌شوند. بر خلاف تصور رایج که مردان می‌توانند از هر زنی خواستگاری کنند، قانون چنین اجازه‌ای را در تمامی موارد صادر نکرده و برای جلوگیری از اختلال در نظم خانواده، نسب مشروع فرزندان و رعایت اصول اخلاقی، مواردی را به‌عنوان ممنوعیت خواستگاری و ازدواج مشخص کرده است.

در این مقاله به صورت کامل به بررسی مهم‌ترین موانع خواستگاری و ازدواج بر اساس قانون مدنی، احکام شرعی و نظرات فقهی پرداخته‌ایم تا خوانندگان با آگاهی کامل بتوانند در مسیر ازدواج قدم بردارند و از چالش‌های قانونی و فقهی احتمالی جلوگیری کنند.

موانع هشت‌گانه خواستگاری و ازدواج در قانون و فقه

در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران، مواردی مشخص تحت عنوان موانع نکاح یا موانع خواستگاری تعریف شده‌اند که در صورت وجود آن‌ها، مرد حق ندارد از زن مورد نظر تقاضای ازدواج کند. این موانع هشت مورد اصلی هستند که در ادامه به تفکیک و با توضیح حقوقی، بررسی می‌شوند:

1. داشتن شوهر اگر زن در زمان خواستگاری، همسر داشته باشد، مرد اجازه خواستگاری یا ازدواج با او را ندارد. چنین ازدواجی باطل است و حتی اگر با جهل طرفین به متأهل بودن زن صورت گیرد و به رابطه زناشویی منجر شود، حرمت دائمی ایجاد می‌کند.

2. عده زنی که در دوران عده قرار دارد (چه عده طلاق، چه عده وفات)، تا پایان این دوره نمی‌تواند خواستگار یا همسر جدیدی اختیار کند. ازدواج یا حتی خواستگاری مستقیم در ایام عده، شرعاً ممنوع است و در صورت تخلف، گاهی منجر به بطلان عقد و ایجاد حرمت ابدی می‌شود.

3. داشتن چهار همسر دائم برای مرد در شریعت اسلام و قوانین مدنی، مرد نمی‌تواند بیش از چهار همسر دائم داشته باشد. بنابراین، اگر مردی چهار زن در عقد دائم دارد، خواستگاری و ازدواج با زن پنجم برای او ممنوع است، مگر به صورت موقت.

4. خویشاوندی نسبی ازدواج با برخی از خویشاوندان خونی، مانند مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر یا دختر خواهر ممنوع است. این ممنوعیت دائمی است و به‌تبع آن، خواستگاری از این افراد نیز شرعاً و قانوناً باطل خواهد بود.

5. خویشاوندی سببی برخی نسبت‌های خانوادگی که از طریق ازدواج ایجاد شده‌اند، مانند مادرزن، دختر همسر (در صورت وقوع نزدیکی)، زن پدر، عروس یا خواهر زن در صورت زناشویی با همسر، جزء محارم سببی محسوب شده و خواستگاری از آنان ممنوع است.

6. خویشاوندی رضاعی اگر زنی از طریق شیر خوردن، به مردی نسبت رضاعی پیدا کرده باشد و شرایط رضاع کامل برقرار باشد، ازدواج و خواستگاری بین آن‌ها ممنوع خواهد بود. این خویشاوندی مانند خویشاوندی خونی در نظر گرفته می‌شود.

7. طلاق سه‌گانه (سه طلاقه بودن زن) اگر زنی سه بار متوالی همسر یک مرد بوده و هر بار طلاق گرفته باشد، دیگر نمی‌تواند با همان مرد ازدواج کند، مگر اینکه با مرد دیگری ازدواج کرده و پس از نزدیکی، به دلایلی مانند طلاق یا فوت از او جدا شود (محلل). در موارد نادر، طلاق نه‌باره نیز مطرح است که موجب حرمت ابدی خواهد شد.

8. کفر یا اختلاف دین بر اساس قوانین شرعی، زن مسلمان نمی‌تواند با مرد غیرمسلمان ازدواج کند. همچنین مرد مسلمان نیز نمی‌تواند با زن کافر ازدواج دائم داشته باشد؛ تنها ازدواج موقت با زن اهل کتاب (یهودی، مسیحی و زرتشتی) مجاز شمرده شده است. بنابراین کفر یا تفاوت دین در برخی موارد از موانع نکاح به حساب می‌آید.

موانع خاص خواستگاری و ازدواج

علاوه بر هشت مانع اصلی که پیش‌تر بیان شد، موارد دیگری نیز در فقه اسلامی به‌عنوان موانع شرعی و قانونی خواستگاری و ازدواج شناخته می‌شوند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. لعان

لعان در لغت به معنای ناسزا گفتن است، اما در فقه و قانون، نوعی سوگند شرعی میان زن و شوهر است که در موارد خاص، مانند اتهام زن به زنا یا انکار فرزند، اجرا می‌شود. اگر لعان با تشریفات قانونی اجرا گردد، زن و مرد برای همیشه از ازدواج با یکدیگر محروم می‌شوند و این حرمت، ابدی خواهد بود. در مورد اینکه لعان چیست می توانید مطلب مربوط به آن را مطالعه نمایید.

2. احرام

در حالت احرام که افراد به‌منظور انجام مناسک حج یا عمره وارد آن می‌شوند، عقد نکاح – چه دائم و چه موقت – ممنوع است. اگر عقد در این زمان و با آگاهی از ممنوعیت انجام شود، نه‌تنها باطل است، بلکه موجب حرمت ابدی بین زوجین نیز می‌شود.

3. خواستگاری تصریحی در ایام عده

در حالی‌که قانون مدنی ایران به صراحت در مورد خواستگاری در عده سخن نگفته، فقه اسلامی میان خواستگاری تصریحی (مستقیم) و تعریضی (غیر مستقیم یا کنایه‌آمیز) تفاوت قائل شده است. خواستگاری مستقیم از زنی که در عده است، ممنوع است و ممکن است موجب آثار حقوقی از جمله حرمت ابدی گردد، در حالی‌که خواستگاری به کنایه در برخی موارد جایز دانسته شده است.

خواستگاری از زن شوهردار و در ایام عده

در نظام حقوقی ایران، برخی از موارد منع خواستگاری به طور خاص به وضعیت زناشویی فعلی یا گذشته زن مربوط می‌شود. دو مورد مهم آن عبارت‌اند از:

🔹 خواستگاری از زن شوهردار

بر اساس قانون و شرع، خواستگاری از زنی که در عقد دائم یا موقت مرد دیگری است، کاملاً ممنوع است. ازدواج با چنین زنی در صورت علم به متأهل بودن او، باطل است و حتی اگر رابطه زناشویی برقرار شود، میان زن و مرد حرمت ابدی ایجاد خواهد شد. همچنین، اگر مرد با علم به اینکه زن شوهردار است، اقدام به خواستگاری کند، ممکن است به جرم مزاحمت برای زنان تحت پیگرد کیفری قرار گیرد.

🔹 خواستگاری از زن در ایام عده

عده به مدت‌زمانی گفته می‌شود که پس از طلاق یا فوت شوهر، زن باید سپری کند و در این مدت نمی‌تواند ازدواج کند. انواع عده عبارت‌اند از:

• عده طلاق در زن غیر باردار: سه طُهر (تقریباً سه ماه)
• عده طلاق در زن باردار: تا زمان زایمان
• عده وفات: چهار ماه و ده روز
• عده در ازدواج موقت: دو طُهر یا ۴۵ روز در صورت نبود عادت ماهانه

در طول مدت عده، خواستگاری تصریحی (مستقیم) ممنوع است. اما خواستگاری تعریضی (غیر مستقیم و کنایه‌آمیز) به‌خصوص در ایام عده وفات، از نظر برخی فقها و رویه عرفی جایز شمرده شده است.

منع نکاح در خویشاوندی نسبی، سببی و رضاعی

یکی دیگر از موانع مهم خواستگاری و نکاح، وجود روابط خانوادگی خاص میان زن و مرد است که به سه دسته تقسیم می‌شود:

🔹 خویشاوندی نسبی

خویشاوندان نسبی، همان اقوام خونی هستند. بر اساس فقه اسلامی و قانون مدنی، ازدواج با برخی از این خویشاوندان به صورت مطلق ممنوع است. این افراد عبارتند از:

• مادر، مادرِ مادر، مادرِ پدر و به همین ترتیب اجداد مادری و پدری
• دختر، نوه‌ها از طرف پسر یا دختر
• خواهر، دختر خواهر، دختر برادر
• عمه، خاله، عمه و خاله‌های پدر و مادر

با این افراد، نه‌تنها ازدواج بلکه حتی خواستگاری نیز جایز نیست و از نظر قانونی و شرعی باطل است.

🔹 خویشاوندی سببی

سببی یعنی کسانی که به واسطه ازدواج، رابطه فامیلی با یکدیگر پیدا کرده‌اند. موانع خواستگاری ناشی از خویشاوندی سببی شامل این موارد است:

• زن پدر (نامادری)، حتی اگر ازدواج منحل شده باشد
• زنِ فرزند یا نوه (عروس)
• مادرزن و مادربزرگ‌های او، حتی پس از طلاق
• دختر زن، مشروط به آن‌که مرد با مادرش نزدیکی کرده باشد
• خواهر زن (در صورت دوام ازدواج با همسر اول)

در همه این موارد، ازدواج و در نتیجه خواستگاری ممنوع است.

🔹 خویشاوندی رضاعی

این نوع خویشاوندی از طریق شیر خوردن کودک از زنی غیر از مادر خود به وجود می‌آید. اگر شرایط لازم شرعی برای رضاع (از جمله میزان شیر، مدت و نحوه تغذیه) فراهم باشد، بین کودک و زن شیرده و بستگان او رابطه محرمیت ایجاد می‌شود که مانع خواستگاری و ازدواج است.

مطلقه بودن به سه طلاق

یکی دیگر از مواردی که قانوناً و شرعاً مانع ازدواج است، سه‌طلاقه بودن زن از یک مرد است. اگر زنی سه مرتبه متوالی با یک مرد ازدواج کرده و هر سه بار طلاق گرفته باشد، آن مرد دیگر نمی‌تواند با همان زن ازدواج کند، مگر در یک شرایط خاص.

برای رفع این ممنوعیت، زن باید با مرد دیگری ازدواج دائمی کند، نزدیکی واقعی بین آن‌ها رخ دهد و سپس به دلایلی مانند طلاق یا فوت، از آن مرد جدا شود. تنها در این صورت، ازدواج مجدد زن با شوهر اول ممکن خواهد بود.

همچنین طبق نظر فقها، اگر مردی زن خود را نه بار طلاق دهد، که شش‌تای آن رجعی و سه‌تای دیگر بائن باشد، برای همیشه ازدواج بین آن زن و مرد ممنوع خواهد بود و هیچ راهی برای بازگشت وجود ندارد.

سوالات متداول

در این بخش سوالات متداول پیرامون موارد منع خواستگاری و ازدواج که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓آیا می‌توان از زنی که در دوران عده طلاق است، خواستگاری کرد؟
✅ خیر، خواستگاری تصریحی از زن در ایام عده ممنوع است. تنها خواستگاری به صورت کنایه (تعریض) آن هم در برخی موارد و بنا به فتوای فقها مجاز است.

❓اگر مردی چهار همسر دائم داشته باشد، آیا می‌تواند زن دیگری را صیغه کند؟
✅ بله، مرد می‌تواند بیش از چهار زن را به عقد موقت (صیغه) درآورد اما برای عقد دائم پنجم، ابتدا باید یکی از همسران دائمی را طلاق دهد.

❓آیا خواستگاری از زن شوهردار جرم است؟
✅ بله، اگر با علم به متاهل بودن زن، اقدام به خواستگاری یا مزاحمت شود، ممکن است تحت عنوان مزاحمت برای بانوان طبق قانون مجازات اسلامی قابل پیگیری کیفری باشد.

❓آیا خواستگاری از محارم رضاعی ممنوع است؟
✅ بله، در صورت اثبات شرایط شرعی رضاع (مانند مدت و دفعات شیردهی)، ازدواج با اقربای رضاعی مانند خواهر رضاعی ممنوع و باطل است.

❓زنی که سه بار از یک مرد طلاق گرفته، می‌تواند دوباره با او ازدواج کند؟
✅ تنها در صورتی می‌تواند، که با مرد دیگری ازدواج دائم کند، نزدیکی صورت گیرد و آن ازدواج به‌طور طبیعی (مثلاً با طلاق یا فوت) پایان یابد.

❓آیا ازدواج مسلمان با فرد کافر از نظر قانون ایران معتبر است؟
✅ ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان معتبر نیست و باطل تلقی می‌شود. مرد مسلمان نیز فقط مجاز به ازدواج موقت با زنان اهل کتاب است، نه ازدواج دائم.

برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.