در روند رسیدگی به دعاوی در دادگاه‌ها، گاهی موضوعاتی مطرح می‌شود که بررسی آن‌ها تنها با دانش حقوقی قاضی ممکن نیست. زمانی که جنبه‌های فنی، تخصصی یا علمی یک پرونده بر قاضی پوشیده باشد، قانون آیین دادرسی مدنی و کیفری این امکان را فراهم کرده است که برای کشف حقیقت و تصمیم‌گیری عادلانه‌تر، موضوع به کارشناس رسمی ارجاع شود.
اینجاست که مفهومی به نام «قرار کارشناسی» اهمیت پیدا می‌کند. قرار کارشناسی ابزاری است که به قاضی اجازه می‌دهد در موضوعاتی چون اختلافات ملکی، تصادفات، دعاوی مالی، مسائل پزشکی قانونی و بسیاری زمینه‌های دیگر، از نظرات تخصصی افراد معتمد و صلاحیت‌دار بهره ببرد.
در این مقاله، قصد داریم به طور کامل و کاربردی درباره کارشناسی پرونده، نحوه اجرای قرار کارشناسی، چگونگی تعیین کارشناس، ارکان اصلی قرار کارشناسی، مهلت اجرای آن و معنای فراهم نمودن موجبات اجرای قرار کارشناسی صحبت کنیم.
کارشناسی پرونده چیست؟
کارشناسی پرونده به فرآیندی گفته می‌شود که در آن، دادگاه برای روشن شدن ابعاد تخصصی یا فنی یک موضوع، آن را به فرد یا افرادی که دارای دانش و تخصص لازم در زمینه موردنظر هستند ارجاع می‌دهد.
کارشناس با بررسی دقیق مستندات، مدارک و گاهی بازدیدهای میدانی، گزارشی فنی و تخصصی تهیه می‌کند و آن را به دادگاه ارائه می‌دهد تا قاضی بتواند براساس این نظر تخصصی، تصمیم درست و منصفانه‌ای اتخاذ کند.
در حقیقت کارشناسی زمانی ضرورت پیدا می‌کند که موضوع دعوا نیازمند بررسی‌های فنی، مالی، پزشکی، ثبتی، ساختمانی یا هر نوع تحلیل تخصصی باشد و قاضی به دلیل فقدان تخصص کافی، نتواند شخصاً در این باره تصمیم‌گیری کند.
برای مثال:
- در اختلاف بر سر متراژ یک ملک، نیاز به نظر کارشناس نقشه‌برداری و ثبتی است.
- در پرونده‌های تصادف، کارشناس تصادفات مشخص می‌کند که مقصر حادثه چه کسی بوده است.
- در اختلافات مالی بین شرکا، کارشناس حسابداری میزان طلب یا بدهی هر طرف را تعیین می‌کند.
پس، کارشناسی پرونده در حقیقت «چشم تخصصی» دادگاه برای کشف حقیقت و صدور رأی عادلانه به شمار می‌رود.
اجرای قرار کارشناسی یعنی چه
اجرای قرار کارشناسی به این معناست که پس از صدور قرار کارشناسی توسط دادگاه، فرایند عملی ارجاع پرونده به کارشناس، انجام بررسی‌های تخصصی، و ارائه نظر کارشناسی آغاز می‌شود. در واقع، “اجرای قرار کارشناسی” یعنی به مرحله عمل رساندن تصمیمی که قاضی برای استفاده از نظر کارشناس گرفته است.
مراحل اجرای قرار کارشناسی به طور خلاصه شامل موارد زیر است:
- ابلاغ قرار به طرفین دعوا: پس از صدور قرار، موضوع کارشناسی به طرفین ابلاغ می‌شود تا در جریان آن قرار گیرند.
- انتخاب کارشناس: کارشناس واجد شرایط از میان کارشناسان رسمی دادگستری یا به صورت توافقی توسط طرفین انتخاب می‌شود. توجه داشته باشید که ارجاع به کارشناس در امور کیفری یا امور حقوقی متفاوت است.
- ابلاغ وظیفه به کارشناس: موضوعی که باید کارشناسی شود، به کارشناس ابلاغ می‌شود.
- پرداخت هزینه کارشناسی: هزینه کارشناسی معمولاً توسط خواهان یا طرف متقاضی پرداخت می‌شود.
- بررسی و تهیه گزارش: کارشناس با بررسی مستندات، مدارک، بازدید میدانی (در صورت نیاز) و تحلیل فنی، گزارشی کتبی تهیه می‌کند.
- ارائه گزارش کارشناسی به دادگاه: نهایتاً کارشناس گزارش خود را در مهلت تعیین‌شده به دادگاه تقدیم می‌کند.
اجرای قرار کارشناسی، گاه با مشکلاتی مانند عدم پرداخت هزینه توسط متقاضی، عدم همکاری یکی از طرفین یا عدم حضور کارشناس در مهلت مقرر روبرو می‌شود که در این موارد، قانون آیین دادرسی مدنی راهکارهای خاصی برای رفع این موانع پیش‌بینی کرده است.
برای محاسبه آنلاین هزینه های کارشناسی در دعاوی مختلف می توانید از ابزار آنلاین حقوقی ایران لگال استفاده فرمایید
تعیین کارشناس چگونه انجام می‌شود
تعیین کارشناس یکی از مهم‌ترین مراحل اجرای قرار کارشناسی است. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، قاضی باید برای تعیین کارشناس، قواعد مشخصی را رعایت کند تا عدالت در روند دادرسی حفظ شود. به طور کلی، روش‌های تعیین کارشناس شامل موارد زیر است:
- انتخاب از میان کارشناسان رسمی دادگستری:
دادگاه موظف است کارشناس واجد صلاحیت را از میان کارشناسان رسمی دادگستری که دارای پروانه معتبر در رشته مربوط به موضوع پرونده هستند، انتخاب کند. این انتخاب باید براساس تخصص مرتبط با موضوع مورد اختلاف باشد. - انتخاب به قید قرعه:
اگر در یک حوزه تخصصی چند کارشناس موجود باشد، دادگاه برای حفظ بی‌طرفی، کارشناس را از طریق قرعه‌کشی انتخاب می‌کند. این موضوع در ماده ۲۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی صراحتاً پیش‌بینی شده است. - توافق طرفین دعوا:
طرفین دعوا می‌توانند با توافق یکدیگر، کارشناس مورد نظرشان را معرفی کنند. در این حالت، دادگاه معمولاً به انتخاب آن‌ها احترام می‌گذارد مگر اینکه کارشناس فاقد صلاحیت لازم باشد. این حق توافق در ماده ۲۶۸ قانون آیین دادرسی مدنی آمده است. - استفاده از افراد غیررسمی در موارد خاص:
در موارد استثنایی که در حوزه‌ای کارشناس رسمی وجود نداشته باشد، قاضی می‌تواند از یک شخص متخصص غیررسمی نیز به عنوان کارشناس استفاده کند؛ مشروط بر اینکه آن فرد صلاحیت علمی یا فنی لازم را داشته باشد.
نکته مهم:
در برخی پرونده‌های پیچیده، دادگاه ممکن است به جای یک کارشناس منفرد، هیئتی از کارشناسان را انتخاب کند تا به صورت گروهی نظر بدهند. در این حالت، نظر اکثریت کارشناسان ملاک عمل خواهد بود.
ارکان قرار کارشناسی (موضوع، تعداد کارشناسان، مدت اظهار نظر، دستمزد کارشناس)
قرار کارشناسی دارای چند رکن اصلی است که هر کدام برای صحت و اعتبار آن نقش حیاتی دارند. این ارکان عبارت‌اند از:
۱- موضوع قرار کارشناسی
موضوع کارشناسی باید دقیق، شفاف و مشخص باشد. دادگاه باید به‌روشنی تعیین کند که کارشناس درباره چه مسائلی باید اظهارنظر کند. این موضوعات باید ماهیتی فنی یا تخصصی داشته باشند، نه حقوقی صرف.
برای مثال، تعیین میزان خسارت یک ملک یا تشخیص اصالت امضا، موضوعاتی فنی هستند که باید در قرار کارشناسی دقیقاً تعیین شوند.
۲- تعداد کارشناسان
اصل بر این است که دادگاه یک کارشناس را تعیین می‌کند. اما اگر موضوع اختلافی پیچیده باشد یا اهمیت زیادی داشته باشد، دادگاه می‌تواند چند کارشناس تعیین کند.
در این حالت، تعداد کارشناسان باید فرد باشد (مثلاً سه یا پنج نفر) تا اگر اختلاف نظری بین آن‌ها پیش آمد، نظر اکثریت ملاک عمل قرار گیرد.
این موضوع طبق ماده ۲۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی مشخص شده است.
۳- مدت اظهار نظر کارشناس
در قرار کارشناسی، دادگاه باید مهلتی برای اظهار نظر کارشناس تعیین کند. این مدت باید به گونه‌ای باشد که کارشناس فرصت کافی برای بررسی موضوع داشته باشد، اما در عین حال دادرسی طولانی نشود.
معمولاً این مهلت بسته به پیچیدگی پرونده بین یک هفته تا یک ماه تعیین می‌شود، ولی در موارد خاص می‌تواند تمدید گردد.
۴- دستمزد کارشناس
دستمزد کارشناس نیز در قرار کارشناسی مشخص می‌شود. بر اساس ماده ۲۶۴ قانون آیین دادرسی مدنی، حق‌الزحمه کارشناس با توجه به کمیت، کیفیت و ارزش کار تعیین شده و پرداخت آن به عهده متقاضی کارشناسی است.
اگر کارشناسی به دستور خود دادگاه انجام شود، معمولاً هزینه آن به‌صورت مساوی بر عهده طرفین دعوا قرار می‌گیرد.
در صورتی که پس از ارائه گزارش کارشناسی معلوم شود که میزان دستمزد تعیین‌شده مناسب نبوده است، دادگاه می‌تواند آن را تعدیل کند.
مهلت اجرای قرار کارشناسی
بعد از اینکه دادگاه قرار کارشناسی را صادر کرد و کارشناس یا کارشناسان تعیین شدند، مهلتی مشخص برای اجرای این قرار تعیین می‌شود. این مهلت نقش بسیار مهمی در مدیریت زمان دادرسی دارد و مانع از طولانی شدن غیرضروری روند رسیدگی می‌شود.
طبق ماده ۲۶۰ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه موظف است در متن قرار کارشناسی مدت زمانی برای اظهار نظر کارشناس مشخص کند. در غیر این صورت، کارشناس باید حداکثر ظرف مدت ده روز از تاریخ تحویل مدارک و مستندات، گزارش خود را به دادگاه ارائه دهد؛ مگر اینکه پیچیدگی موضوع، ضرورت زمان بیشتری را ایجاب کند و دادگاه مهلت بیشتری در نظر بگیرد.نکات مهم درباره مهلت اجرای قرار کارشناسی عبارتند از:
- شروع مهلت: زمان مهلت از تاریخ تحویل مدارک و سوابق لازم به کارشناس آغاز می‌شود، نه صرف صدور قرار کارشناسی.
- تمدید مهلت: در صورت وجود دلایل موجه، کارشناس می‌تواند قبل از انقضای مهلت، از دادگاه درخواست تمدید کند. قاضی نیز در صورت توجیه قانع‌کننده می‌تواند مهلت را تمدید نماید.
- عدم رعایت مهلت: اگر کارشناس بدون عذر موجه در مهلت تعیین‌شده اظهار نظر نکند، ممکن است دادگاه وی را عزل کند و کارشناس دیگری تعیین نماید. حتی ممکن است ضمانت اجراهای مالی مانند کاهش حق‌الزحمه برای او اعمال شود.
✅ رعایت دقیق مهلت کارشناسی هم به نفع دادگاه است و هم به نفع طرفین دعوا، زیرا رسیدگی را منظم‌تر و سریع‌تر می‌کند.
فراهم نمودن موجبات قرار کارشناسی یعنی چه
پس از صدور قرار کارشناسی، تنها صدور این قرار کافی نیست، بلکه طرفی که قرار به نفع او صادر شده یا دادگاهی که قرار را صادر کرده، باید موجبات اجرای کارشناسی را فراهم کند. این اصطلاح در عمل حقوقی اهمیت ویژه‌ای دارد و به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که باید برای عملی شدن کارشناسی انجام گیرد.
فراهم نمودن موجبات اجرای قرار کارشناسی شامل موارد زیر است:
- پرداخت دستمزد کارشناس: طبق ماده ۲۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی، پرداخت حق‌الزحمه کارشناسی بر عهده متقاضی آن است. بنابراین، خواهان یا خوانده‌ای که درخواست کارشناسی کرده یا دادگاه رأساً قرار کارشناسی صادر کرده است، باید هزینه کارشناسی را پرداخت کند.
- تحویل مدارک و مستندات به کارشناس: طرفین دعوا موظف‌اند مدارک لازم مانند قراردادها، اسناد مالی، مدارک پزشکی یا هر سند دیگری که کارشناس برای بررسی نیاز دارد را تحویل دهند. این اقدام یکی از مراحل اصلی فراهم نمودن موجبات کارشناسی است.
- امکان دسترسی کارشناس به محل یا مال مورد کارشناسی: اگر کارشناسی نیازمند بازدید از محلی خاص یا بررسی عینی مالی باشد (مثل بازدید از ملک، وسیله نقلیه یا کارخانه)، باید هماهنگی‌های لازم صورت گیرد تا کارشناس بتواند بررسی‌های لازم را انجام دهد.
- همکاری با کارشناس در اجرای کارشناسی: طرفین دعوا موظف‌اند هنگام اجرای قرار کارشناسی با کارشناس همکاری کرده و از هرگونه ممانعت یا ایجاد اخلال خودداری کنند.
✅ اگر موجبات کارشناسی فراهم نشود (مثلاً هزینه پرداخت نشود یا مدارک ارائه نگردد)، دادگاه می‌تواند قرار کارشناسی را بلااثر کند یا در صورت نیاز، اثر حقوقی خاصی را بر آن مترتب بداند.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون قرار کارشناسی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ در سامانه ثنا دو پیام آمده است: 1. قرار کارشناسی شماره 0000 مورخ 1400/02/19 صادر شد. مجری قرار: … مهلت اعلام نظر: 15 روز. حق‌الزحمه: … 2. در تاریخ 1400/02/22 وقت رسیدگی به دلیل صدور قرار کارشناسی تجدید و وقت نظارت به 1401/04/09 تغییر کرد. مفهوم این پیام‌ها چیست؟
✅ این پیام‌ها نشان‌دهنده آن است که قرار کارشناسی در پرونده شما صادر شده و کارشناس انتخاب شده است. مهلتی برای اعلام نظر تعیین شده و وقت رسیدگی قبلی به دلیل کارشناسی تجدید شده و تاریخ جدیدی برای پیگیری پرونده مشخص گردیده است.
❓ در پرونده‌های حقوقی معمولاً پس از تعیین کارشناس، ابلاغی برای پرداخت دستمزد به خواهان ارسال می‌شود تا در مدت معینی پرداخت کند. اگر خواهان پرداخت نکند، آیا پرونده مختومه می‌شود؟ آیا تبصره‌ای وجود ندارد که بعد از انجام کارشناسی، هزینه توسط محکوم‌علیه پرداخت شود؟
✅ در صورتی که خواهان هزینه کارشناسی را پرداخت نکند، ممکن است قرار رد دعوی صادر شود و پرونده به دلیل عدم پیگیری مختومه شود. تبصره‌ای نیز وجود دارد که پس از انجام کارشناسی و در صورت پیروزی خواهان در دعوا، محکوم‌علیه ملزم به پرداخت هزینه‌ها خواهد شد
❓ پرونده‌ای دارم با موضوع قتل غیرعمد، کارشناس اولیه نظر ۵۰-۵۰ داد، ما قبول کردیم ولی متهم اعتراض کرد و کارشناسی سه نفره شد. الان نوشته شده “قرار اعدادی صادر شده”، یعنی چه؟
✅ قرار اعدادی همان قرار کارشناسی است. ارجاع موضوع به هیئت کارشناسی سه نفره به تشخیص قاضی انجام می‌شود.
❓ آیا در صورت درخواست طرفین دعوا، دادگاه موظف به صدور قرار هیئت کارشناسی است؟
✅ خیر. صدور قرار هیئت کارشناسی به تشخیص دادگاه است و قاضی در این خصوص اختیار دارد.
❓ برای دریافت ارث به دادگاه شکایت کردیم و برای ما قرار کارشناسی گذاشته شده. این به چه معناست؟
✅ قرار کارشناسی به این معناست که برای تعیین ارزش ترکه یا بررسی مسائل فنی مربوط به ارث، موضوع به کارشناس رسمی ارجاع شده است. برای اطلاعات بیشتر به دفتر شعبه مراجعه کنید.
❓ در جلسه اول دادرسی قاضی قرار کارشناسی صادر کرد اما بعد منصرف شد. هزینه کارشناسی که پرداخت کرده‌ام را چگونه می‌توانم پس بگیرم؟
✅ اگر کارشناسی انجام نشده باشد، می‌توانید با مراجعه به دفتر شعبه درخواست استرداد هزینه کارشناسی را مطرح کنید.
در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.