یکی از مهم‌ترین مسائل حقوقی در پرونده‌های ملکی، مالی و گاهی حتی خانوادگی، موضوع ابطال سند مجعول یا همان جعلی است. زمانی که شخصی برای تصاحب یک ملک، حقوق مالی یا مزایای قانونی، دست به جعل سند می‌زند و از آن به عنوان مدرک استفاده می‌کند، قانون‌گذار برای احقاق حق، روش‌هایی برای اثبات جعلیت و ابطال سند جعلی در نظر گرفته است.
در این مطلب به صورت جامع با مراحل، شرایط و نکات کلیدی ابطال سند مجعول در دادگاه آشنا می‌شویم.
جعل سند چیست و چه تفاوتی با تردید و انکار دارد؟
پیش از ورود به بحث اصلی، لازم است معنای حقوقی جعل را روشن کنیم. جعل به معنی ساختن یا تغییر غیرمجاز یک سند به نحوی است که باعث فریب مقام قضایی یا اداری و تضییع حق شود. جعل می‌تواند در اسناد رسمی (مثل سند ملک، شناسنامه، گواهینامه و …) یا عادی (مثل دست‌نوشته‌ها، قول‌نامه‌ها و رسیدها) اتفاق بیفتد. در مطلبی تحت عنوان ابطال سند رسمی مالکیت این موضوع به صورت کلی تر بررسی شده است که به مواردی غیر از سند جعل شده نیز پرداخته شده است.
جعل به دو شکل انجام می‌شود:
- جعل مادی: مانند دستکاری امضا، الحاق، تراشیدن و بازنویسی.
- جعل مفادی: یعنی درج مطالب خلاف واقع با نیت فریب در سند رسمی توسط مأمور رسمی.
- تفاوت جعل با انکار و تردید:
- تردید در مورد اسناد عادی از سوی کسی است که سند را امضا نکرده.
- انکار یعنی نفی امضای منتسب به شخص.
- اما جعل، ادعای ساختگی بودن سند است حتی اگر امضا هم واقعی باشد.
در چه شرایطی می‌توان سند جعلی را در دادگاه باطل کرد؟
مطابق ماده ۲۲۱ قانون آیین دادرسی مدنی، شرط ابطال سند مجعول آن است که:
- ادعای جعل به صورت کتبی و مستدل در دادگاه مطرح شود.
- سند در دادگاه به عنوان دلیل دعوی یا دفاع مورد استناد قرار گرفته باشد.
- دادگاه با بررسی مدارک و شواهد (مثل نظریه کارشناس خط، شهادت شهود، یا امارات قانونی)، جعلیت را احراز کند.
- حکم دادگاه قطعی شده باشد (نه در مرحله تجدیدنظر یا واخواهی).
- دادگاه صراحتاً دستور ابطال یا معدوم‌سازی سند را در رأی صادر کند.
نکته: اگر سند جعلی در پرونده‌ای استفاده شده باشد و طرف مقابل به موقع ادعای جعل نکند (مثلاً بعد از اولین جلسه دادرسی)، دیگر نمی‌تواند از این دفاع استفاده کند، مگر اینکه دلیل جدیدی بر جعلیت به دست آمده باشد.
چگونه می‌توان ادعای جعل را در دادگاه اثبات کرد؟
برای اینکه بتوان سندی را به عنوان سند مجعول باطل کرد، ارائه ادله اثباتی بسیار حیاتی است. روش‌هایی برای اثبات جعل عبارتند از:
الف) کارشناس رسمی دادگستری:
پرکاربردترین و رایج‌ترین راه اثبات جعل، کارشناسی خط و امضا است. قاضی می‌تواند موضوع را به کارشناس رسمی ارجاع دهد. نظر کارشناس در مواردی مثل تطبیق امضا، بررسی جوهر و کاغذ، نقش مهمی ایفا می‌کند.
ب) شهادت شهود:
در برخی موارد، شاهدان عینی می‌توانند گواهی دهند که مثلاً امضا متعلق به فرد نیست یا سند هرگز وجود خارجی نداشته است.
ج) دلایل و امارات قانونی:
مثلاً اگر شخصی اثبات کند در زمان تنظیم سند در کشور دیگری بوده، یا آن روز در بازداشت بوده، این امارات می‌تواند دلیل بر جعلیت سند باشد.
تفاوت دعوای جعل کیفری و دعوای جعل حقوقی
در بحث ابطال سند مجعول، دو راهکار قانونی وجود دارد:
الف) دعوای جعل حقوقی (تبعی):
این ادعا در جریان یک پرونده حقوقی اصلی (مثلاً دعوای مالکیت یا مطالبه وجه) مطرح می‌شود. خواهان یا خوانده می‌تواند تا اولین جلسه دادرسی، نسبت به سندی که علیه او استفاده شده ادعای جعل کند. به این نوع دعوا، جعل تبعی گفته می‌شود.
ب) شکایت جعل کیفری:
شخصی که سندی علیه او جعل شده یا به زیان او به کار رفته، می‌تواند مستقیماً با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، شکایت جعل مطرح کند. در اینجا دادسرا به موضوع رسیدگی کرده و در صورت اثبات جرم، جاعل به مجازات کیفری (حبس، جزای نقدی و …) محکوم می‌شود. پس از آن، ذینفع می‌تواند با استناد به حکم کیفری، درخواست ابطال سند رسمی یا عادی را در دادگاه حقوقی ثبت کند.
نمونه‌هایی از اسناد مجعول و روند ابطال آن‌ها
جعل در انواع اسناد امکان‌پذیر است. در ادامه به برخی مصادیق و نحوه برخورد قانونی با آن‌ها اشاره می‌کنیم:
سند مالکیت جعلی:
شخصی با سند جعلی ادعای مالکیت ملک می‌کند. اگر مالک واقعی اثبات کند سند به شکل مجعول تنظیم شده (مثلاً وکالتنامه جعلی بوده)، می‌تواند از طریق دادگاه ابطال سند رسمی ملک را درخواست کند.
قولنامه جعلی:
قولنامه‌ای با امضای جعلی برای فروش ملک ارائه شده. خریدار واقعی یا مالک اصلی می‌تواند با اثبات جعلیت، درخواست ابطال معامله و سند ناشی از آن را مطرح نماید.
اسناد هویتی جعلی (شناسنامه، کارت ملی):
در مواردی، مجرم با استفاده از اسناد هویتی جعلی اقدام به افتتاح حساب، ثبت سند یا اخذ وام می‌کند. پس از کشف موضوع، با رأی دادگاه، سند جعلی باطل شده و مرتکب نیز تحت تعقیب کیفری قرار می‌گیرد.
مراحل طرح دعوای ابطال سند مجعول در دادگاه
اگر می‌خواهید یک سند جعلی را باطل کنید، باید مراحل زیر را طی کنید:
- تهیه مدارک: شناسنامه، کارت ملی، تصویر سند مورد ادعا و سایر دلایل جعلیت.
- ثبت دادخواست یا شکایت: از طریق دفاتر خدمات قضایی یا دفاتر پلیس +۱۰ اقدام به ثبت شکایت یا دادخواست ابطال سند کنید.
- پرداخت هزینه دادرسی: دعوای ابطال سند مجعول اغلب غیرمالی است و هزینه دادرسی آن در سال ۱۴۰۲ بین ۴۰ تا ۱۸۰ هزار تومان بوده.
- جلسه دادرسی و ارائه ادله: در دادگاه حضور یابید و دلایل خود را (کارشناسی، شهادت و…) ارائه دهید.
- صدور حکم دادگاه: در صورت اثبات جعل، قاضی دستور ابطال سند و معدوم‌سازی آن را صادر خواهد کرد.
- ثبت رای در مراجع مربوطه: اگر سند رسمی بوده، با ارائه رای قطعی، به اداره ثبت مراجعه کرده و ابطال سند را پیگیری کنید.
نمونه دادخواست ابطال سند جعلی:
برای دریافت نمونه دادخواست ابطال سند جعلی می توانید بر روی نمونه دادخواست ابطال سند جعلی کلیک نمایید.
سوالات متداول
در این قسمت می توانید سوالات متداول پیرامون نحوه ابطال سند جعلی که توسط پرسشگران از وکلای ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده فرمایید:
امضا کنندگانی که پای سند عادی مجعول امضا کرده‌اند با چه عنوانی می‌توان تحت تعقیب کیفری یا حقوقی قرار داد؟ گزارش خلاف واقع، شهادت دروغ یا عنوان دیگری؟
ابتدا باید در مراجع قضایی، جعلیت سند عادی اثبات و حکم قطعی در این خصوص صادر شود. در صورتی که مشخص شود افراد عامداً سند مجعول را امضا کرده‌اند یا در تهیه آن همکاری داشته‌اند، می‌توان آن‌ها را تحت عنوان “مشارکت یا معاونت در جعل” یا در مواردی “استفاده از سند مجعول” تعقیب کیفری نمود. همچنین در صورت تنظیم اظهارات نادرست نزد مقام رسمی، امکان تعقیب به دلیل “گزارش خلاف واقع” یا “شهادت دروغ” (در صورت شهادت در دادگاه) نیز وجود دارد. مشورت با وکیل برای انتخاب عنوان دقیق بسیار مؤثر است.
اگر در یک مبایعه‌نامه تاریخی نباشد و جاعل به آن تاریخ اضافه کند، آیا سند مجعول محسوب می‌شود؟
بله، اگر تاریخ یا هر عنصر مؤثر دیگری به سند افزوده شود و این تغییر بدون رضایت طرفین اصلی قرارداد و با قصد فریب یا ایجاد ضرر صورت گرفته باشد، جعل مادی محسوب می‌شود. چنین سندی مجعول تلقی شده و می‌تواند مبنای شکایت کیفری و ابطال در مراجع قضایی باشد. شرط اصلی، اثبات عنصر عمد و قصد سوء استفاده است.
دعوی به طرفیت شخصی مبتنی بر جعل و استفاده از اوراق مجعول و انتقال مال غیر چیست؟
به نظر می‌رسد شکایتی علیه شما با عناوین “جعل”، “استفاده از سند مجعول” و “انتقال مال غیر” مطرح شده باشد. هر یک از این موارد، از جرایم مستقل بوده و مجازات خاص خود را دارند. پیشنهاد می‌شود بلافاصله با وکیل کیفری مشورت کرده و دفاعیه مستدل تهیه کنید. همچنین بررسی دقیق مدارک و مستندات برای رفع اتهام بسیار مهم است.
مرا متهم به جعل و استفاده از سند مجعول کردند و در دادگاه کیفری و تجدیدنظر تبرئه شدم. در دادگاه حقوقی هم که مدعی امانت چک بودند برای عدم مدرک تبرئه شدم. حالا مدعی سوء استفاده از سفیدامضاء شده‌اند و امضاء تایید شده ولی خط چک از من نبود. حالا چه می‌شود؟
با توجه به اینکه در پرونده‌های قبلی تبرئه شده‌اید و امضاء شما تأیید شده ولی خط چک متعلق به شما نیست، ادعای سوء استفاده از سفیدامضاء وارد شده است. اگر بتوانید اثبات کنید که امضاء مربوط به سند سفید بوده و بدون اجازه شما نوشته شده است، می‌توان از شما سلب مسئولیت کرد. در این موارد، کارشناسی خط و بررسی قصد طرف مقابل بسیار کلیدی است. ممکن است قاضی رأی به مسئولیت شما ندهد، اما پیشنهاد می‌شود برای دفاع موثرتر از مشاوره با وکیل استفاده کنید.
سند رسمی مجعول گواهینامه در مسیر تحقیقات قرار گرفته است. با عنایت به گزارشات و دفاعیات، بزه انتسابی محرز شده است. تقاضای صدور حکم مجازات شده است.
با توجه به محرز بودن بزه انتسابی از سوی مراجع تحقیق و تقاضای صدور حکم، در صورت اثبات کامل جعل، دادگاه می‌تواند مطابق ماده ۵۲۳ و ۵۲۵ قانون مجازات اسلامی، حکم به حبس از شش ماه تا سه سال یا جزای نقدی یا هر دو صادر نماید. میزان دقیق مجازات به نظر قاضی، سابقه کیفری و شرایط ارتکاب بستگی دارد. در این مرحله، ارائه دفاع مؤثر می‌تواند موجب تخفیف مجازات یا تعلیق آن گردد.
سلام، فردی با کپی مدارک من شامل شناسنامه و کارت ملی وام گرفته و مرا به عنوان ضامن معرفی کرده و امضای من را جعل کرده است. چه کار باید بکنم؟
در چنین شرایطی شما باید فوراً شکایت کیفری تحت عنوان “جعل و استفاده از سند مجعول” در دادسرای محل وقوع جرم یا از طریق دفاتر خدمات قضایی مطرح کنید. درخواست کارشناسی خط و امضاء نیز هم‌زمان داده شود تا جعل اثبات گردد. بانک یا موسسه مالی مربوطه نیز باید در جریان قرار گیرد. همچنین می‌توانید تقاضای ابطال قرارداد ضامن بودن خود را به دادگاه حقوقی ارائه نمایید. در صورت اثبات، مسئولیت شما در قبال وام ساقط خواهد شد.
سخن پایانی
ابطال سند مجعول از حساس‌ترین دعاوی حقوقی در نظام قضایی ایران است. این نوع دعوا هم ابعاد حقوقی دارد و هم می‌تواند کیفری باشد. به همین دلیل، استفاده از مشاوره تخصصی یک وکیل ملکی یا وکیل کیفری مجرب، می‌تواند نقش حیاتی در موفقیت پرونده ایفا کند. فراموش نکنید که اثبات جعلیت نیازمند دلایل محکم و پیگیری صحیح حقوقی است و کوچک‌ترین اشتباه می‌تواند باعث رد دعوا شود.
اگر با مسئله سند جعلی مواجه هستید، حتماً قبل از هر اقدامی، با وکیل مورد اعتماد مشورت کنید و مراحل قضایی را با آگاهی کامل طی نمایید تا از تضییع حقوق خود جلوگیری نمایید.