ارث یکی از مهم‌ترین مفاهیم حقوقی است که انتقال اموال، دیون و حقوق متوفی را به بازماندگانش تنظیم می‌کند. در این میان، مسأله ارث بردن نوه‌ها از پدربزرگ و مادربزرگ همیشه جزو موضوعات پرچالش و پر سوال بوده است.
بسیاری از افراد گمان می‌کنند نوه‌ها در هر شرایطی می‌توانند از دارایی‌های اجداد خود بهره‌مند شوند، اما واقعیت این است که قوانین مدنی ایران برای این موضوع شرایط خاصی را در نظر گرفته‌اند. درک صحیح این شرایط، به ویژه در مواردی که فرزند مستقیم قبل از پدر یا مادر خود فوت کرده باشد، اهمیت زیادی در تعیین حقوق نوه‌ها دارد. در این مقاله تلاش کرده‌ایم با زبانی ساده و روان، تمام جوانب حقوقی ارث نوه از پدربزرگ و مادربزرگ را بررسی کرده و ابهامات رایج را برطرف کنیم.
ارث نوه از پدربزرگ در صورت فوت پدر
یکی از سؤالات متداول در مباحث ارث این است که اگر پدر پیش از پدربزرگ فوت کرده باشد، آیا نوه‌ها از پدربزرگ خود ارث می‌برند؟ پاسخ به این پرسش در ماده ۸۸۹ قانون مدنی ایران آمده و این ماده، مفهوم «قائم‌مقامی» را مطرح می‌کند. بر اساس این قاعده، اگر فردی (مثلاً پدر) پیش از والد خود (مثلاً پدربزرگ) فوت کند، فرزندان او (نوه‌ها) به جای وی و به عنوان قائم‌مقام او از متوفی ارث می‌برند.
برای روشن‌تر شدن این موضوع، فرض کنید پدربزرگی دارای دو فرزند بوده که یکی از آن‌ها چند سال قبل از او فوت کرده و دیگری در زمان فوت او زنده است. در این حالت، نوه‌هایی که از فرزند فوت‌شده هستند، سهم ارث پدرشان را دریافت می‌کنند، البته به شرط آنکه پدرشان اگر زنده بود، خودش هم از پدربزرگ ارث می‌برد. به این ترتیب، نوه‌ها نه به واسطه نسب خودشان، بلکه به‌صورت غیرمستقیم و به عنوان جانشین پدر فوت‌شده وارد دایره وراث می‌شوند.
این نکته هم اهمیت دارد که در این حالت، نوه‌ها فقط به اندازه سهم‌الارث پدر خود، از اموال پدربزرگ بهره‌مند می‌شوند و اگر نوه‌ها متعدد باشند، باید همان سهم را میان خودشان تقسیم کنند. مثلاً اگر پدری فوت کرده و از او سه فرزند (نوه‌های پدربزرگ) باقی مانده باشد، سهم آن‌ها از اموال پدربزرگ همان سهم پدرشان خواهد بود که بین سه نفر تقسیم می‌شود.
پس به صورت خلاصه وضعیت ارث برای نوه ها از پدر بزرگ و مادربزرگ طبق جدول زیر است:
| وضعیت | حق ارث نوه | توضیحات |
|---|---|---|
| فرزند مستقیم (پدر/مادر نوه) زنده باشد | ❌ ندارد | نوه ارث نمی‌برد چون اولویت با فرزند مستقیم است. |
| فرزند مستقیم فوت شده باشد | ✅ دارد | نوه به جای پدر/مادر فوت شده ارث می‌برد. |
| نوه قبل از پدربزرگ یا مادربزرگ فوت کند | ❌ ندارد | چون نوه در زمان فوت اجداد زنده نیست. |
| نوه مرتکب قتل عمدی اجداد شود | ❌ ندارد | طبق قانون از ارث محروم می‌شود. |
| نوه کافر باشد و اجداد مسلمان | ❌ ندارد | اختلاف دین مانع ارث‌بری است. |
چرا نوه از پدربزرگ ارث نمی‌برد؟
در شرایط عادی، نوه‌ها به طور مستقیم از پدربزرگ یا مادربزرگ خود ارث نمی‌برند. دلیل این امر در ساختار قانونی طبقات ارث و قواعد حاکم بر آن نهفته است. بر اساس ماده ۸۶۲ قانون مدنی، وراث نسبی به سه طبقه تقسیم می‌شوند و در هر طبقه، وجود وراث نزدیک تر به متوفی، مانع ارث بردن افراد دورتر می‌شود.
پدربزرگ و مادربزرگ در طبقه اول و نوه‌ها در طبقه دوم قرار دارند. اما نکته مهم اینجاست که در همان طبقه اول، ترتیب و اولویت وجود دارد: ابتدا فرزندان (پسران و دختران) متوفی در ارث مقدم هستند و تا زمانی که حتی یکی از فرزندان در قید حیات باشد، نوه‌ها حقی برای ارث بردن نخواهند داشت.
به عبارت ساده‌تر، نوه فقط زمانی از پدربزرگ ارث می‌برد که فرزند مستقیم پدربزرگ (یعنی پدر یا مادر نوه) پیش از او فوت کرده باشد. اگر فرزندی از متوفی زنده باشد، نوه‌ها هر چقدر هم که نزدیک باشند، از دایره وراث خارج می‌شوند. این قاعده به این دلیل وضع شده که همواره اولویت با طبقات بالاتر و نسل‌های نزدیک‌تر به متوفی باشد.
بنابراین در اغلب مواقعی که شنیده می‌شود نوه‌ای از پدربزرگ یا مادربزرگ ارثی نبرده، علت آن این است که پدر یا مادر او (فرزند مستقیم متوفی) در زمان فوت اجداد زنده بوده و سهم ارث را خودش دریافت کرده است.
آیا مادربزرگ و پدربزرگ از نوه ارث می‌برند؟
در حقوق ایران، پدربزرگ و مادربزرگ می‌توانند از نوه خود ارث ببرند، اما این موضوع هم شرایط خاص خودش را دارد. طبق قانون مدنی، وراث در طبقات مشخصی قرار گرفته‌اند و زمانی که طبقه مقدم‌تر وجود نداشته باشد، نوبت به طبقات بعدی می‌رسد.
نوه در طبقه اول وراث قرار دارد و پدربزرگ و مادربزرگ در طبقه دوم هستند. اما توجه به این نکته بسیار مهم است: اگر نوه‌ای فوت کند و هیچ فرزندی از او باقی نمانده باشد (یعنی خودش اولادی نداشته باشد)، آنگاه نوبت به والدین او می‌رسد. پدر و مادر متوفی در اولویت بعدی قرار دارند و در صورت نبود آن‌ها، پدربزرگ و مادربزرگ به عنوان وراث طبقه دوم وارد می‌شوند.
اما اگر نوه‌ای فرزندانی داشته باشد، وراث طبقه دوم (یعنی اجداد) از ارث محروم خواهند شد. به طور خلاصه:
- اگر نوه‌ای بدون فرزند فوت کند و والدینش هم فوت شده باشند، آنگاه پدربزرگ و مادربزرگ او ارث خواهند برد.
- اما اگر نوه‌ای فرزندی داشته باشد یا والدینش زنده باشند، اجداد او از ارث محروم هستند.
این ترتیب بر مبنای قاعده “حاجب بودن” در حقوق ارث ایران است؛ یعنی وجود وراث نزدیک‌تر، مانع ارث بردن وراث دورتر می‌شود. بنابراین همیشه برای بررسی حق ارث، باید ابتدا وضعیت فرزندان و والدین متوفی بررسی شود.
میزان ارث نوه از پدربزرگ و مادربزرگ
در صورتی که نوه واجد شرایط ارث بردن باشد، میزان سهم او دقیقاً بر اساس سهمی است که پدر یا مادرش از پدربزرگ یا مادربزرگ دریافت می‌کردند. این سیستم را در حقوق ایران قائم مقامی می‌نامند.
به این معنا که:
- اگر پدربزرگ یا مادربزرگ فوت کرده و پسر یا دخترشان (یعنی پدر یا مادر نوه) قبلاً فوت کرده باشد، نوه جای او را می‌گیرد و همان سهم را می‌برد.
- سهم نوه از سهم پدر یا مادرش مشخص می‌شود، نه به صورت مستقیم از پدربزرگ یا مادربزرگ.
نکات مهم درباره میزان ارث نوه:
- نوه پسری (فرزند پسر متوفی) سهم بیشتری می‌برد (دو برابر نوه دختری)، زیرا طبق قانون سهم پسر از ارث دو برابر سهم دختر است.
- جنسیت خود نوه تأثیری ندارد؛ مهم این است که نوه جای کدام والد (پدر یا مادر) نشسته است.
- اگر یک نوه از طرف پدر باشد و یک نوه از طرف مادر، سهم نوه‌ی پسری (از پسر متوفی) دو برابر سهم نوه‌ی دختری (از دختر متوفی) خواهد بود.
| نوه از چه طریقی ارث می‌برد | قاعده سهم | مثال توضیحی |
|---|---|---|
| نوه پسری (از پسر متوفی) | دو برابر نوه دختری | نوه‌ای که جای پدرش قرار می‌گیرد، دو برابر سهم نوه‌ای که جای مادرش قرار می‌گیرد ارث می‌برد. |
| نوه دختری (از دختر متوفی) | نصف سهم نوه پسری | چون مادر در قانون نصف پسر سهم دارد، نوه دختری هم سهم کمتر می‌برد. |
| چند نوه از یک والد | تقسیم مساوی سهم والد میان نوه‌ها | اگر یک پسر فوت کرده و سه فرزند از او باقی مانده، سهم آن پسر میان سه نوه تقسیم می‌شود. |
| چند نوه از والدین مختلف | هر کدام طبق سهم پدر یا مادرشان | نوه از دختر متوفی یک سهم، نوه از پسر متوفی دو سهم می‌برد. |
در نظر داشته باشید که ما در ایران لگال ماشین حساب حقوقی برای محاسبه آنلاین ارث ایجاد کرده ایم که به صورت رایگان، سهم الارث را در شرایط متفاوت محاسبه می کند.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ارث بردن نوه از پدربزرگ و مادربزرگ و بالعکس که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا نوه از مادربزرگ ارث می‌برد؟
✅ نوه می‌تواند تحت شرایط خاصی از مادربزرگ ارث ببرد، اما این بستگی به وضعیت و ترکیب وراث و قوانین ارث در کشور دارد. در صورتی که پدر یا مادر نوه در قید حیات نباشند و همچنین شرایط خاصی در قوانین ارثی آن کشور وجود داشته باشد، ممکن است نوه از مادربزرگ ارث ببرد.
❓ آیا به نوه از پدربزرگ، زمانی که پدر قبل از پدربزرگ فوت کرده، ارث می‌رسد؟
✅ در صورتی که پدر نوه قبل از پدربزرگ فوت کرده باشد، نوه به طور مستقیم از پدربزرگ ارث نمی‌برد. اما در سیستم حقوقی ایران، به موجب قاعده “قائم‌مقامی”، نوه می‌تواند سهم‌الارث پدر خود را از پدربزرگ دریافت کند، به شرط آنکه در زمان فوت پدربزرگ، پدر نوه در قید حیات نبوده و دیگر فرزندان متوفی نیز زنده نباشند.
❓ آیا نوه‌ای که پدرش بعد از فوت مادربزرگ از دنیا برود، و مادربزرگش دارای چند فرزند دختر و پسر زنده باشد، ارث به او تعلق می‌گیرد؟
✅ خیر، در صورتی که پدر نوه هنگام فوت مادربزرگ زنده بوده، سهم ارث به او تعلق می‌گیرد و نوه سهمی نمی‌برد. قائم‌مقامی تنها زمانی اتفاق می‌افتد که پدر یا مادر نوه پیش از مادربزرگ فوت کرده باشند.
❓ آیا پدربزرگ حق دارد ارثی را که به پسرش داده، بعد از فوت پسر از نوه بگیرد؟
✅ خیر، ارث پس از مرگ به‌طور قانونی به وراث منتقل می‌شود و پدربزرگ نمی‌تواند آن را پس بگیرد. مگر اینکه در قالب وصیت‌نامه، محدودیت یا شرط خاصی برای نحوه انتقال اموال درج شده باشد که در این صورت نیز تنها تا یک‌سوم اموال امکان‌پذیر است.
❓ اگر ارثیه به من و برادرم رسیده و هنوز انحصار وراثت انجام نشده و وراث فقط من و برادرم هستیم، چگونه می‌توانم بعد از فوتم ارثیه را به بنیاد بیماران سرطانی برسانم؟
✅ برای این کار باید در زمان حیات، وصیت‌نامه رسمی تنظیم کنید و در آن به‌صراحت اعلام نمایید که سهم شما از ارثیه به بنیاد بیماران سرطانی تعلق گیرد. همچنین لازم است انحصار وراثت انجام شود تا سهم شما رسماً تعیین شود. پیشنهاد می‌شود با وکیل مشورت کنید تا وصیت‌نامه از نظر قانونی معتبر باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.