در فرهنگ حقوقی ایران، نهاد خانواده و تنظیم روابط میان اعضای آن از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از مفاهیم پرچالش در این زمینه، مسأله ارث در ازدواج موقت است؛ به‌ویژه هنگامی که پای فرزندی در میان باشد.
آیا فرزند متولدشده از عقد موقت، همانند فرزند نکاح دائم از پدر و مادر خود ارث می‌برد؟ قانون چه دیدگاهی در این خصوص دارد و چه شرایطی برای تحقق این حق در نظر گرفته شده است؟ با وجود آنکه زوجین در ازدواج موقت از یکدیگر ارث نمی‌برند، اما وضعیت حقوقی فرزند آن‌ها متفاوت است. در این مقاله، به بررسی دقیق جایگاه حقوقی فرزند صیغه‌ای در زمینه ارث خواهیم پرداخت و مواد قانونی و نظرات فقهی مرتبط را تحلیل خواهیم کرد.
ازدواج موقت چیست؟
ازدواج موقت یا نکاح منقطع یکی از نهادهای شناخته‌شده در فقه شیعه و قانون مدنی ایران است که به‌عنوان راه‌حلی شرعی و قانونی برای تشکیل خانواده در شرایط خاص، به رسمیت شناخته شده است. این نوع ازدواج برخلاف ازدواج دائم، محدود به مدت‌زمان معین و با تعیین مهریه مشخص صورت می‌گیرد و پس از پایان مدت یا بذل آن توسط شوهر، خودبه‌خود منحل می‌شود.
مطابق ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی، «نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد». این تعریف نشان می‌دهد که در عقد موقت، اصل بر تعیین زمان و وجود مهریه است. در صورت نبود هر یک از این دو، عقد باطل خواهد بود.
از دیگر ویژگی‌های ازدواج موقت، عدم ارث‌بری زوجین از یکدیگر است، مگر اینکه تا یک‌سوم دارایی، وصیتی صورت گرفته باشد. اما این قاعده برای فرزندان حاصل از این ازدواج صدق نمی‌کند؛ یعنی فرزندان مشروع ناشی از نکاح منقطع، همانند فرزندان ازدواج دائم، دارای حقوق قانونی نظیر ارث، نفقه و شناسنامه هستند.
در بخش بعدی، به سراغ مسئله اصلی مقاله می‌رویم و بررسی خواهیم کرد که آیا فرزند صیغه‌ای از پدر و مادر خود ارث می‌برد؟
آیا فرزند صیغه‌ای از پدر و مادر ارث می‌برد؟
یکی از مهم‌ترین سؤالات در خصوص ازدواج موقت، وضعیت حقوقی فرزندان حاصل از این نوع ازدواج است. برخلاف تصور برخی افراد، قانون مدنی ایران به‌صراحت از حقوق کامل فرزند ناشی از نکاح موقت حمایت کرده و تفاوتی میان فرزند ازدواج دائم و موقت در خصوص ارث قائل نشده است.
مطابق ماده ۱۱۵۸ قانون مدنی:
«طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است، مشروط بر اینکه از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد کمتر از شش ماه و بیشتر از ده ماه نگذشته باشد، مگر اینکه به نحوی از انحاء ثابت شود که طفل ملحق به شوهر نیست.»
نکته مهم در این ماده، استفاده از واژه‌ی «زوجیت» به صورت مطلق است که هم ازدواج دائم و هم موقت را شامل می‌شود. بنابراین، هر فرزندی که در مدت قانونی عقد موقت به دنیا آمده باشد، از نظر قانون، فرزند مشروع شناخته شده و به پدر و مادر خود ملحق می‌شود.
در نتیجه، این فرزند از تمامی حقوق قانونی از جمله ارث بردن از پدر و مادر برخوردار خواهد بود. همچنین اگر خود این فرزند پیش از والدین فوت کند، پدر و مادرش نیز از وی ارث خواهند برد، مشروط بر اینکه موانع ارث مانند قتل، لعان یا کفر وجود نداشته باشد.
به طور خلاصه، فرزند صیغه‌ای از لحاظ حقوقی هیچ تفاوتی با فرزند عقد دائم ندارد و از پدر و مادر خود به‌صورت کامل ارث می‌برد.
شرایط قانونی ارث بردن فرزند در ازدواج موقت
ارث بردن فرزند حاصل از ازدواج موقت، همانند فرزند ناشی از نکاح دائم، مشروط به وجود چند شرط قانونی و حقوقی است. این شرایط تضمین می‌کنند که فرزند متولدشده به درستی به پدر و مادر خود منتسب شده باشد و به‌صورت رسمی در چارچوب قوانین به عنوان وارث شناخته شود.
در ادامه، به مهم‌ترین شرایطی که برای ارث‌بری فرزند صیغه‌ای لازم است، اشاره می‌کنیم:
- تولد در مدت زوجیت (نکاح موقت)
قانون مدنی تأکید دارد که فرزند باید در زمان زوجیت متولد شده باشد. زوجیت شامل عقد موقت و دائم می‌شود، بنابراین اگر فرزند در مدت اعتبار عقد موقت به دنیا بیاید، مشروع و وارث محسوب می‌شود. - اثبات نسب پدری و مادری
برای اینکه فرزند بتواند از پدر و مادر خود ارث ببرد، باید نسبت خونی (نسبی) او به طور قانونی ثابت شود. این اثبات معمولاً از طریق ثبت رسمی ازدواج موقت و صدور شناسنامه برای کودک انجام می‌گیرد. اگر پدر کودک را به رسمیت نشناسد یا ازدواج ثبت نشده باشد، ممکن است اثبات نسب به طرح دعوی نیاز داشته باشد. - نبود موانع ارث
برخی از موانع قانونی مانند قتل مورث، کفر، لعان و … می‌توانند موجب محرومیت از ارث شوند. این موضوع در مورد فرزندان صیغه‌ای نیز صادق است و چنانچه چنین موانعی وجود نداشته باشد، فرزند می‌تواند از والدین خود ارث ببرد. - حفظ حقوق فرزند در وصیت‌نامه‌ها
اگر پدر یا مادر وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرده باشند، حقوق قانونی فرزند صیغه‌ای باید در آن رعایت شود. مثلاً نمی‌توان تمام اموال را به شخص دیگری وصیت کرد و حق قانونی فرزند را نادیده گرفت. - ثبت ازدواج موقت در مراجع رسمی (در صورت امکان)
گرچه ازدواج موقت طبق قانون نیاز به ثبت ندارد، اما ثبت آن در دفاتر ازدواج و طلاق می‌تواند به اثبات مشروعیت فرزند و حفظ حقوق ارثی او کمک بسیاری کند، مخصوصاً در شرایط اختلاف میان وراث.
با رعایت این شرایط، فرزند حاصل از نکاح موقت می‌تواند مانند سایر وراث، در تقسیم ترکه والدین سهیم شود و هیچ تفاوتی در میزان سهم‌الارث با فرزندان ازدواج دائم نخواهد داشت.
ارث بردن والدین از فرزند متولد شده در ازدواج موقت
در نظام حقوقی ایران، ارث رابطه‌ای دوطرفه میان والدین و فرزندان است. یعنی همان‌طور که فرزند از پدر و مادر ارث می‌برد، والدین نیز در صورت فوت فرزند، مستحق ارث خواهند بود. این قاعده درباره فرزندان متولدشده از ازدواج موقت نیز صادق است، به شرط آنکه نسب آن‌ها به درستی اثبات شده باشد.
مبنای قانونی ارث بردن والدین از فرزند صیغه‌ای
طبق ماده ۸۶۱ قانون مدنی، ارث از طریق نسب، سبب و وصیت برقرار می‌شود. از آنجایی که فرزند صیغه‌ای، در صورت مشروع بودن و تولد در دوران زوجیت، به‌صورت نسبی به والدین خود ملحق می‌شود، رابطه توارث نیز به تبع آن ایجاد می‌گردد.
همچنین ماده ۱۱۵۸ قانون مدنی بیان می‌دارد:
«طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است…»
این ماده به صورت ضمنی تأیید می‌کند که رابطه پدر و فرزندی در نکاح موقت همانند ازدواج دائم معتبر است. پس در صورت فوت فرزند، مادر و پدر (در صورت زنده بودن) در طبقات ارث قرار می‌گیرند.
نحوه تقسیم ارث بین والدین فرزند
اگر فرزند صیغه‌ای بدون فرزند و همسر فوت کند، ارث بین پدر و مادرش طبق قواعد طبقه اول ارث به شرح زیر تقسیم می‌شود:
- اگر پدر و مادر هر دو در قید حیات باشند، پدر دو سوم و مادر یک سوم اموال را به ارث می‌برند.
- اگر یکی از آن‌ها در قید حیات نباشد، دیگری به تنهایی تمام سهم قانونی را خواهد برد، مگر اینکه وارث دیگری مانند برادر، خواهر یا همسر وجود داشته باشد.
در شرایطی که فرزند ازدواج موقت دارای همسر یا فرزند باشد، سهم والدین بر اساس همان قواعد عمومی ارث کاهش پیدا می‌کند.برای محاسبه ارث و سهم الارث می توانید به ماشین حساب حقوقی ایران لگال، بخش محاسبه آنلاین ارث مراجعه فرمایید که به صورت رایگان می توانید سهم ارث وراث را تا طبقه دوم محاسبه نمایید.
نکته مهم درباره اثبات نسب و ثبت شناسنامه
اگر شناسنامه‌ای برای فرزند گرفته نشده باشد یا ازدواج موقت والدین به‌صورت رسمی ثبت نشده باشد، ممکن است پدر در ثبت فرزند امتناع کند. در این صورت مادر می‌تواند با دادخواست اثبات نسب به دادگاه خانواده، برای احقاق حقوق فرزند و در آینده، حقوق ارثی خودش اقدام نماید.
تفاوت ارث فرزند در ازدواج دائم و موقت
در نگاه کلی، قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران بین فرزند حاصل از ازدواج دائم و فرزند حاصل از ازدواج موقت، از نظر حقوق و تکالیف، تفاوتی قائل نیست. با این حال، تفاوت‌هایی در ساختار خانوادگی این دو نوع ازدواج وجود دارد که ممکن است تأثیراتی در فرآیند احقاق حقوق فرزند، از جمله در زمینه ارث، ایجاد کند.
- از نظر حقوقی
مطابق ماده 1158 قانون مدنی، فرزند متولد در دوران زوجیت (اعم از دائم یا موقت) به شوهر ملحق می‌شود، و این الحاق، باعث شکل‌گیری رابطه نسبی قانونی می‌شود. بر این اساس:
- فرزند عقد دائم: به دلیل ثبت رسمی و شناسایی واضح در دفاتر ازدواج و تولد، معمولاً بدون مانع از پدر و مادر ارث می‌برد.
- فرزند عقد موقت: اگرچه از نظر قانونی همان حقوق را دارد، اما در مواردی که ازدواج ثبت رسمی نشده یا نسب اثبات نشده باشد، ممکن است برای احراز حقوق ارثی نیاز به طی مراحل قضایی داشته باشد. برای اطلاعات بیشتر می توانید مطلب اثبات نسب پدری و مادری را مطالعه نمایید.
- از نظر عملی و اجتماعی
در ازدواج دائم، همگان از وجود رابطه خانوادگی آگاه‌اند و فرزند به عنوان عضو رسمی خانواده شناخته می‌شود. اما در ازدواج موقت، به دلیل پنهانی بودن برخی از این روابط یا عدم ثبت رسمی، در مواردی شناسایی فرزند و به تبع آن، اجرای حقوقی مثل ارث، نیازمند اثبات در دادگاه است.
بر اساس قانون، حق ارث ناشی از رابطه نسبی است نه نوع ازدواج. بنابراین اگر نسب فرزند اثبات شود، تفاوتی ندارد که از عقد دائم به دنیا آمده باشد یا موقت؛ در هر دو حالت، حقوق کامل ارث برای او برقرار است.
مراجع صالح برای رسیدگی به ارث فرزند ازدواج موقت
در صورتی که برای مطالبه ارث فرزند ناشی از ازدواج موقت، اختلاف یا چالش حقوقی به وجود آید، لازم است از طریق مراجع قضایی رسمی پیگیری شود. در ادامه، با مراجع صالح و نحوه طرح دعوا در این زمینه آشنا می‌شویم:
۱. دادگاه خانواده
اصلی‌ترین مرجع برای رسیدگی به مسائل ارث، اثبات نسب، و اختلافات خانوادگی، دادگاه خانواده است. اگر یکی از وراث، ارث فرزند ازدواج موقت را نپذیرد یا نیاز به اثبات رابطه فرزندی باشد، باید از طریق دادگاه خانواده اقدام کرد. این دادگاه صلاحیت رسیدگی به دعاوی زیر را دارد:
- اثبات نسب (در صورت عدم ثبت رسمی ازدواج)
- صدور گواهی انحصار وراثت
- مطالبه سهم‌الارث
- اعتراض به تقسیم ترکه
۲. شورای حل اختلاف
اگر بین وراث، اختلافی درباره میزان سهم‌الارث وجود داشته باشد، در مرحله ابتدایی می‌توان موضوع را به شورای حل اختلاف ارجاع داد. این شورا صلاحیت صدور گواهی انحصار وراثت و همچنین حل و فصل برخی از اختلافات مالی را دارد. البته در صورت اعتراض به تصمیم شورا، موضوع به دادگاه ارجاع خواهد شد.
۳. ثبت احوال (در موارد شناسنامه و نسب)
چنانچه نیاز به درج نام پدر در شناسنامه فرزند باشد، اداره ثبت احوال تنها با حکم دادگاه حاضر به اصلاح مشخصات هویتی خواهد بود. بنابراین، پس از اخذ حکم اثبات نسب از دادگاه، می‌توان از اداره ثبت احوال درخواست اصلاح یا صدور شناسنامه جدید کرد.
۴. اداره امور مالیاتی
پس از مشخص شدن وراث و صدور گواهی انحصار وراثت، لازم است به اداره مالیات بر ارث مراجعه شود تا مفاصاحساب مالیاتی متوفی صادر شود. بدون این مرحله، امکان انتقال رسمی اموال وجود نخواهد داشت.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون ارث فرزند حاصل از صیغه و همچنین ارث بردن پدر و مادر از فرزند حاصل از صیغه موقت که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓در صورتی که زنی در عقد موقت باشد و مرد فوت کند، آیا زن ارث می‌برد؟ آیا داشتن فرزند تاثیری در دریافت ارث دارد؟
✅ در عقد موقت، زن از همسر خود ارث نمی‌برد؛ حتی اگر فرزندی داشته باشند، این امر تأثیری در ارث زن ندارد. اما فرزند مشروع ناشی از این رابطه، طبق ماده 1158 قانون مدنی، به پدر ملحق شده و از او ارث خواهد برد.
❓پدرم اخیراً فوت کرده و از همسر دوم خود که صیغه او بوده چهار فرزند دارد. آیا همسر دومش از او ارث می‌برد؟
✅ خیر، همسر دوم که به‌صورت موقت (صیغه) با پدر شما زندگی کرده، طبق قانون مدنی از او ارث نمی‌برد. اما فرزندان حاصل از این رابطه مشروع بوده و در صورت ثبت رسمی نسب، مانند سایر فرزندان، از پدر ارث می‌برند.
❓آیا ازدواج موقت موجب قطع مستمری دختر بازمانده می‌شود؟ و اگر فرزندی در ازدواج موقت به دنیا بیاید، آیا تاثیری بر حقوق و مستمری دارد؟
✅ در بسیاری از موارد، ازدواج دختر بازمانده موجب قطع مستمری می‌شود، حتی اگر به‌صورت موقت باشد. با این حال، برخی شعب تأمین اجتماعی ازدواج موقت را ملاک قرار نمی‌دهند. توصیه می‌شود قبل از اقدام، از سازمان بیمه استعلام بگیرید. تولد فرزند نیز ممکن است بر حقوق تأثیر بگذارد، به‌ویژه اگر در شناسنامه مادر ثبت شود
❓ اینجانب صیغه 99 ساله شخصی شده‌ام و از آن شخص فرزندی دارم ولی نام من ثبت نشده در شناسنامه. آیا من و فرزندم از همسرم ارث می‌بریم؟
✅ در ازدواج موقت، زن از همسر خود ارث نمی‌برد؛ حتی اگر عقد برای مدت ۹۹ سال باشد. اما اگر فرزند حاصل از این ازدواج مشروع شناخته شود و نسب او قانونی و رسمی احراز گردد (مثلاً با آزمایش DNA یا سایر اسناد قانونی)، فرزند می‌تواند از پدر ارث ببرد، حتی اگر نام مادر در شناسنامه ثبت نشده باشد. بهتر است برای ثبت رسمی نسب فرزند از طریق دادگاه اقدام شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.