ارث یکی از مهم‌ترین نهادهای حقوقی در قانون مدنی ایران است که بر مبنای اصول شرعی و قانونی تنظیم شده است. پس از فوت هر فرد، دارایی‌های او در قالب “ترکه” بین وراث تقسیم می‌شود. اما اگر در میان این وراث، فردی محجور (صغیر، غیر رشید یا مجنون) وجود داشته باشد یا اگر فردی که فوت کرده قیم شخصی بوده باشد، شرایط خاصی در تقسیم ارث به وجود می‌آید. یکی از پرسش‌های رایج این است که آیا قیم می‌تواند از محجور ارث ببرد یا بالعکس؟ و اگر چنین ارث‌بری ممکن است، چه شرایطی باید برقرار باشد؟
از سوی دیگر، موضوع انحصار وراثت فرزند معلول یا محجور پس از فوت والدین نیز دغدغه بسیاری از خانواده‌هاست؛ چراکه در این شرایط نحوه نگهداری از اموال و اداره آن‌ها باید تحت نظارت دادگاه و نهادهای قانونی باشد. در این مقاله تلاش کرده‌ایم به تمام زوایای حقوقی این موضوع از جمله شرایط ارث‌بری، موانع قانونی، نحوه تقسیم ارث، نقش وصیت‌نامه و اهمیت رضایت دادگاه بپردازیم.
قیم کیست و چه شرایطی دارد؟
در قوانین ایران، قیم به فردی گفته می‌شود که با حکم دادگاه برای سرپرستی و اداره امور مالی شخصی که محجور (صغیر، غیر رشید یا مجنون) است، تعیین می‌شود. تعیین قیم زمانی انجام می‌شود که فرد محجور ولی قهری مانند پدر یا جد پدری نداشته باشد و نیاز به سرپرست قانونی داشته باشد.
شرایط لازم برای قیم شدن
قیم باید از سلامت عقل برخوردار بوده و اهلیت قانونی برای اداره امور مالی داشته باشد. به‌طور خاص، افراد زیر نمی‌توانند به عنوان قیم انتخاب شوند:
- افراد فاقد سلامت روان یا دارای سوءپیشینه مانند کلاهبرداری، سرقت یا خیانت در امانت
- کسانی که خود تحت قیومیت هستند
- افرادی که محکوم به ورشکستگی شده‌اند
- افراد غیر مسلمان در صورتی که محجور مسلمان باشد
دادگاه می‌تواند مادر، مادربزرگ، عمو، دایی، خواهر، برادر یا حتی فرد غیرفامیل را به‌عنوان قیم معرفی کند، مشروط به آنکه صلاحیت قانونی لازم را داشته باشد. طبق ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی، برای صغار بدون ولی خاص، مجانین و افراد غیر رشید قیم تعیین می‌شود.
اولویت قیمومت با کیست؟
در صورتی که مادر فرد محجور در قید حیات باشد و شرایط لازم را دارا باشد، در اولویت انتخاب به‌عنوان قیم قرار دارد، به شرط آنکه ازدواج نکرده باشد یا در صورت ازدواج، با اذن همسرش اقدام کرده باشد. در غیر این‌صورت دادگاه با در نظر گرفتن صلاح و غبطه محجور، فرد مناسبی را تعیین خواهد کرد.
آیا به قیم ارث می‌رسد؟
پرسشی که در موارد بسیاری از سوی خانواده‌ها و حتی برخی وکلا مطرح می‌شود این است که آیا قیم می‌تواند از محجور ارث ببرد؟ یا برعکس، آیا محجور می‌تواند از قیم خود ارث دریافت کند؟ پاسخ به این سؤال به رابطه میان قیم و محجور و شرایط خاصی که در قانون مدنی و امور حسبی پیش‌بینی شده، بستگی دارد.
طبق قانون، قیم صرفاً به دلیل سمت خود در قیومیت، وارث محسوب نمی‌شود. یعنی تنها قیم بودن دلیلی برای ارث‌بردن نیست. اما اگر قیم، نسبت فامیلی (نسبی یا سببی) با فرد متوفی داشته باشد، مشروط بر اینکه در طبقات و درجات ارث قرار بگیرد و مانعی هم وجود نداشته باشد، مانند سایر وراث، می‌تواند از ماترک ارث ببرد.
مواردی که قیم از متوفی ارث می‌برد:
- اگر قیم، پدر یا مادر، همسر یا فرزند شخص متوفی باشد، می‌تواند مانند سایر وراث ارث ببرد.
- قیم اگر از طبقه اول یا دوم ارث باشد و افراد طبقه بالاتر وجود نداشته باشند، مشمول ارث است.
- در صورت وجود وصیت‌نامه معتبر که در آن بخشی از اموال به قیم واگذار شده باشد (حداکثر تا یک‌سوم دارایی‌ها)، قیم می‌تواند آن مقدار را دریافت کند، حتی اگر وارث قانونی نباشد.
در واقع، سمت قیمومت به‌تنهایی حقی برای دریافت ارث ایجاد نمی‌کند، بلکه اصل، وجود رابطه خویشاوندی یا وصیت رسمی معتبر است. در ادامه، به این سؤال که آیا محجور می‌تواند از قیم خود ارث ببرد نیز خواهیم پرداخت.
آیا محجور از قیم خود ارث می‌برد؟
ارث بردن محجور از قیم خود تنها در صورتی امکان‌پذیر است که شرایط قانونی خاصی برقرار باشد. در واقع، قیمومت به‌تنهایی هیچ حقی برای محجور در ارث بردن ایجاد نمی‌کند، مگر آنکه رابطه خویشاوندی وجود داشته باشد یا قیم برای محجور وصیت کرده باشد.
در ادامه، مهم‌ترین شرایطی که به موجب آن‌ها یک فرد محجور می‌تواند از قیم خود ارث ببرد را بررسی می‌کنیم:
۱. وجود رابطه نسبی یا سببی
اگر قیم و محجور با یکدیگر رابطه خونی (نسبی) یا رابطه سببی (مثلاً همسر بودن) داشته باشند، محجور می‌تواند مانند سایر وراث در طبقه مشخص‌شده از قانون مدنی، از قیم ارث ببرد.
۲. فوت زودتر قیم
محجور زمانی می‌تواند ارث ببرد که قیم پیش از او فوت کرده باشد. اگر محجور زودتر از قیم فوت کند، دیگر ارث‌بری معنایی نخواهد داشت.
۳. نبود وراث طبقه بالاتر
اگر محجور در طبقه‌ای از وراث باشد که هیچ‌یک از وراث در طبقات بالاتر وجود نداشته باشند، می‌تواند مشمول ارث شود. مثلاً اگر قیم دایی محجور باشد و فرزند یا والدینی در قید حیات نداشته باشد، محجور می‌تواند در جایگاه وراث طبقه سوم ارث ببرد.
۴. نبود موانع ارث
موانعی همچون قتل مورث، کفر، لعان، محجوریت ناشی از جنون ادواری یا سفاهت، مانع ارث‌بری خواهند بود. اگر هیچ‌کدام از این موارد وجود نداشته باشد، مانعی برای ارث بردن نیست.
۵. وجود وصیت‌نامه
اگر قیم، حتی بدون داشتن رابطه فامیلی با محجور، تا یک‌سوم اموال خود را در قالب وصیت‌نامه رسمی، خودنوشت یا سری برای محجور وصیت کرده باشد، این سهم به محجور تعلق خواهد گرفت.
در مجموع، قانون مدنی ایران تنها زمانی ارث بردن محجور از قیم را مجاز می‌داند که یا رابطه خویشاوندی ثابت شود، یا وصیتی در کار باشد، و در عین حال، موانع قانونی نیز وجود نداشته باشد.
شرایط تقسیم ارث قیم و مراحل قانونی آن
در صورتی که محجور شرایط ارث‌بردن از قیم خود را داشته باشد، تقسیم ارث باید مطابق روند قانونی و نظارت قضایی انجام شود. این مسئله مخصوصاً در مواردی که محجور همچنان در قید حیات باشد، از حساسیت بیشتری برخوردار است؛ چراکه تمامی اقدامات مالی باید با رعایت غبطه و صلاح محجور و تحت نظارت دادگاه صورت گیرد. مراحل قانونی تقسیم ارث قیم به شرح زیر است:
- دریافت گواهی فوت قیم
اولین گام در روند قانونی تقسیم ارث، دریافت گواهی فوت از ثبت احوال محل سکونت متوفی است. - تهیه استشهادیه محضری برای تعیین وراث
با کمک دو شاهد و پر کردن فرم‌های مربوطه، وراث قیم مشخص شده و این اطلاعات به شورا یا دادگاه ارائه می‌شود. - ثبت دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت
این دادخواست باید از سوی یکی از وراث یا قیم جدید محجور به شورای حل اختلاف محل اقامت قیم فوت‌شده ارائه شود. - پرداخت مالیات بر ارث
پس از صدور گواهی انحصار وراثت، وراث (یا نماینده قانونی آن‌ها) باید مالیات متعلقه را بر اساس سهم‌الارث پرداخت کنند تا امکان انتقال یا تصرف در اموال فراهم شود. - تقسیم ترکه با حکم دادگاه
اگر بین وراث اختلافی وجود داشته باشد یا محجور در میان آن‌ها باشد، تقسیم ترکه فقط با حکم رسمی شورای حل اختلاف امکان‌پذیر است. هر گونه توافق خارج از دادگاه درباره اموال، قابل ابطال است.
نکته مهم:
در صورتی که سهم‌الارث به محجور تعلق گیرد، قیم جدید او موظف است سهم مزبور را به‌طور قانونی نگهداری کرده و هرگونه تصرف در آن را با اطلاع دادستان یا اجازه دادگاه انجام دهد.
انحصار وراثت فرزند معلول یا عقب مانده ذهنی پس از فوت پدر
وقتی یکی از والدین فردی که دچار معلولیت ذهنی یا جسمی است فوت می‌کند، برای تصرف در اموال متوفی و تعیین سهم‌الارث هر یک از وراث، باید گواهی انحصار وراثت صادر شود. اگر در میان وراث فرزندی محجور وجود داشته باشد، فرآیند اخذ این گواهی باید با دقت و تحت نظارت دادگاه انجام شود تا از حقوق فرد معلول به‌طور کامل محافظت گردد. در نظر داشته باشید که برای محاسبه آنلاین ارثیه می توانید از ماشین حساب آنلاین ایران لگال به صورت رایگان کمک بگیرید.
مراحل انحصار وراثت فرزند معلول
- ثبت دادخواست گواهی انحصار وراثت
ابتدا باید دادخواست از طریق شورای حل اختلاف محل سکونت متوفی ثبت شود. درخواست می‌تواند توسط قیم فرزند معلول یا سایر وراث انجام شود. - ارائه مدارک لازم
شامل شناسنامه و کارت ملی متوفی، گواهی فوت، مدارک هویتی وراث، و مدارک اثبات محجور بودن فرزند معلول (مانند حکم دادگاه یا گواهی از بهزیستی). - چاپ آگهی در روزنامه
پس از بررسی مدارک، شورای حل اختلاف دستور انتشار آگهی عمومی برای اعلام وراث صادر می‌کند. - صدور گواهی انحصار وراثت
در صورت عدم اعتراض به آگهی، گواهی انحصار وراثت صادر خواهد شد. با این گواهی، امکان انجام مراحل بعدی از جمله تقسیم ترکه یا فروش اموال فراهم می‌شود.
نکته مهم درباره فرزند معلول:
معلولیت ذهنی یا جسمی هیچ تأثیری در کاهش یا افزایش سهم‌الارث فرزند معلول ندارد. او به اندازه سایر وراث در طبقه خود، ارث می‌برد. با این حال، قیم قانونی او موظف است از اموالش به نفع او مراقبت کند و هرگونه نقل و انتقالی فقط با اجازه دادگاه امکان‌پذیر است.
نحوه فروش یا تصرف در سهم‌الارث محجور
زمانی‌که سهمی از ارث به یک فرد محجور تعلق می‌گیرد، فروش، انتقال یا تصرف در آن، مانند سایر وراث عادی نیست. به دلیل فقدان اهلیت استیفا (قدرت تصمیم‌گیری حقوقی)، هرگونه اقدام در خصوص سهم‌الارث این افراد باید با اجازه دادگاه و نظارت کامل مراجع قضایی انجام شود.
چه کسی می‌تواند برای فروش اقدام کند؟
در صورت فوت قیم قبلی، دادگاه موظف است قیم جدیدی برای شخص محجور تعیین کند. این قیم موظف است کلیه تصمیمات مالی مربوط به ارث محجور را با رعایت غبطه و مصلحت او اتخاذ کند. در بسیاری از موارد، مادر، خواهر، برادر یا حتی سازمان بهزیستی به عنوان قیم تعیین می‌شوند.
مراحل قانونی فروش سهم‌الارث محجور
- اخذ حکم قیومیت جدید (در صورت نیاز)
- ارائه تقاضای فروش سهم‌الارث به دادسرای امور سرپرستی
- ارائه مستنداتی دال بر لزوم فروش (مثلاً نیاز به هزینه درمان یا عدم امکان نگهداری ملک)
- کسب اجازه کتبی و رسمی از دادگاه برای انجام معامله
- ثبت رسمی فروش یا انتقال با نظارت مقام قضایی
معامله بدون مجوز دادگاه چه عواقبی دارد؟
اگر قیم یا یکی از وراث بدون اجازه دادگاه اقدام به فروش یا تصرف در سهم‌الارث محجور کند، آن معامله فاقد اعتبار قانونی بوده و با شکایت ذی‌نفع قابل ابطال یا تعلیق است. این گونه اقدامات تحت عنوان «معامله فضولی» تلقی می‌شود و می‌تواند پیگرد قانونی داشته باشد.
پس از فروش یا انتقال اموال، مبلغ حاصل باید در حساب مشخصی به نام محجور سپرده شود یا مطابق با دستور دادگاه برای هزینه‌های ضروری و مصلحتی او مصرف گردد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون ارث بردن از قیم توسط محجور یا برعکس که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ چگونه می‌توان از قیم ارث برد؟
✅ برای ارث بردن از قیم، باید بین محجور و قیم رابطه نسبی یا سببی وجود داشته باشد و قیم زودتر از محجور فوت کرده باشد. همچنین نباید مانعی برای ارث‌بری وجود داشته باشد.
❓ آیا از قیم می‌توان ارث برد؟
✅ بله، ولی تنها در صورتی که رابطه خویشاوندی (نسبی یا سببی) بین محجور و قیم وجود داشته باشد. در غیر این صورت، صرف قیم بودن حقی برای ارث‌بری ایجاد نمی‌کند.
❓ یکی از اقوام ما مادرش قیم بوده است. از طرف پدرشان که 70 درصد جانباز بوده، به پسرها نفری ۵۰۰ میلیون سهم داده شده اما به دخترش و یکی از پسرها چیزی نداده شده است. حالا مادرشان فوت کرده و وصی به دختر داده شده است. او نصف حقوق را برای مراسم مادرش خرج کرده و نصف دیگر را بین برادر و برادرزاده‌اش تقسیم کرده است. حالا برادرها شکایت کرده‌اند. چه باید کرد؟
✅ باید سهم همه وراث طبق گواهی انحصار وراثت و قانون ارث پرداخت شود. در صورت اختلاف، مراجعه به دادگاه و مشاوره با وکیل توصیه می‌شود.
❓ آیا قیم می‌تواند وارث مال شود یا فقط نگهبان ثروت است؟
✅ اگر قیم با فرد متوفی رابطه سببی یا نسبی داشته باشد و شرایط قانونی ارث را دارا باشد، می‌تواند ارث ببرد؛ در غیر این صورت فقط نگهبان اموال محجور است.
❓ آیا پس از فوت کسی که قیم یک کودک بوده، ارثی به آن کودک می‌رسد؟
✅ اگر بین کودک و قیم رابطه خویشاوندی وجود داشته باشد و شرایط قانونی ارث مهیا باشد، کودک می‌تواند از قیم خود ارث ببرد.
❓ اگر فردی مجرد فوت کند که پدر و مادرش در قید حیات نباشند ولی خواهر و برادر داشته باشد، آیا قیم او می‌تواند از او ارث برد؟
✅ تنها در صورتی که قیم یکی از خواهران یا برادران متوفی باشد یا در طبقات قانونی ارث قرار گیرد، می‌تواند ارث ببرد. صرف قیم بودن کافی نیست.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.