در حقوق مدنی ایران، افرادی که برای مدت نسبتاً طولانی از محل سکونت خود ناپدید شده و هیچ‌گونه خبری از زنده بودن یا فوت آن‌ها در دسترس نیست، با عنوان «غایب مفقودالاثر» شناخته می‌شوند. با توجه به اینکه چنین اشخاصی ممکن است مالک اموال، دارایی‌ها و حقوق مالی قابل توجهی باشند، قانون برای صیانت از اموال آن‌ها تدابیری ویژه در نظر گرفته است.

در این مقاله قصد داریم روند قانونی اداره اموال غایب مفقودالاثر را مورد بررسی قرار دهیم؛ از جمله نقش نماینده قراردادی و نماینده قانونی، چگونگی تعیین امین، شرایط واگذاری اداره اموال به وراث، و جزئیات صدور حکم موت فرضی. اگر با این پرسش روبرو هستید که چه کسی و چگونه می‌تواند اموال فرد مفقود را مدیریت کند، این راهنما می‌تواند اطلاعات دقیقی در اختیار شما قرار دهد.

اداره اموال غایب توسط نماینده قراردادی

در برخی موارد، شخصی که ناپدید شده و خبری از او در دست نیست، پیش از غیبت خود نماینده‌ای مانند وکیل را برای رسیدگی به امور مالی و اموالش تعیین کرده است. در این حالت، چنانچه نماینده قراردادی همچنان زنده، در دسترس و دارای صلاحیت قانونی باشد، نیازی به مداخله دادگاه یا تعیین امین وجود ندارد.

بر اساس ماده ۱۰۱۲ قانون مدنی، اگر غایب برای اداره اموالش تعیین تکلیف کرده باشد، وضعیت روشن است و تا زمانی که آن وکالت پابرجا باشد، دستگاه قضایی در امور وی دخالت نخواهد کرد. این موضوع در سایر مواد مرتبط، از جمله ماده ۱۰۲۵ قانون مدنی و ماده ۱۴۰ قانون امور حسبی نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

البته در صورتی که نماینده تعیین‌شده فوت کرده باشد یا به دلایلی دیگر صلاحیت خود را از دست داده باشد، در آن صورت شرایط تغییر می‌کند و لزوم دخالت دادگاه برای تعیین امین مطرح خواهد شد.

اداره اموال غایب توسط نماینده قانونی

در برخی شرایط، حتی اگر خود غایب برای مدیریت اموالش شخصی را تعیین نکرده باشد، باز هم ممکن است فردی طبق قانون، حق قانونی برای اداره اموال او داشته باشد. به چنین اشخاصی نمایندگان قانونی گفته می‌شود که معمولاً شامل ولی قهری یا قیم هستند.

برای مثال، اگر فرد غایب دچار حجر باشد (مانند صغر، سفاهت یا جنون) و پیش از غیبت تحت ولایت یا قیمومت قرار داشته باشد، اداره امور مالی او بر عهده همان ولی قهری یا قیم باقی می‌ماند. در این حالت، نیازی به تعیین امین جدید توسط دادگاه وجود ندارد.

ولایت و قیمومت این اشخاص تا زمانی ادامه می‌یابد که یا غایب فوت کند یا اینکه دادگاه، حکم موت فرضی او را صادر نماید. بنابراین در این حالت نیز دخالت دستگاه قضایی صرفاً زمانی ضرورت پیدا می‌کند که شخص واجد شرایط قانونی برای مدیریت اموال در دسترس نباشد.

شرایط تعیین امین برای اموال غایب مفقودالاثر

اگر شخص غایب، نه خودش نماینده‌ای تعیین کرده باشد و نه فردی وجود داشته باشد که قانوناً مسئولیت اداره اموال او را به عهده گیرد (مانند ولی یا قیم)، در این صورت دادگاه وارد عمل شده و یک نفر را به عنوان امین تعیین می‌کند.

درخواست نصب امین فقط از سوی دادستان یا اشخاص ذی‌ نفع مانند وراث، طلبکاران یا افراد واجب‌ النفقه غایب قابل ارائه به دادگاه است. دادگاه پس از بررسی شرایط، فردی را که صلاحیت لازم داشته باشد به عنوان امین منصوب می‌نماید.

همچنین، دادگاه می‌تواند از امین تعیین‌شده درخواست ارائه ضمانت یا وثیقه کند تا در صورت بروز تخلف یا سوءاستفاده، امکان جبران خسارات وارده وجود داشته باشد. در برخی موارد نیز اگر یکی از وراث غایب تضمینات کافی ارائه دهد، دادگاه همان شخص را به عنوان امین منصوب می‌نماید و از تعیین فرد جدید خودداری می‌کند.

نکته مهم اینکه اگر دادگاه بیش از یک امین تعیین کند، باید نحوه همکاری و اختیارات آن‌ها را نیز مشخص نماید؛ در غیر این‌ صورت، امین‌ها باید به‌صورت مشترک و با اتفاق‌نظر تصمیم‌گیری کنند.

تصرف موقت اموال غایب توسط ورثه

در شرایطی خاص، امکان واگذاری موقت اموال غایب مفقودالاثر به وراث وی وجود دارد؛ اما این موضوع تنها با رعایت مقررات قانونی خاصی قابل انجام است:

1. عدم تعیین نماینده توسط غایب: نخستین شرط آن است که غایب برای اداره اموال خود هیچ نماینده یا وکیلی تعیین نکرده باشد.
2. گذشت حداقل دو سال از آخرین خبر: باید حداقل دو سال از آخرین خبری که از حیات غایب در دست بوده گذشته باشد، بدون آن‌که مرگ یا زندگی او به طور قطعی مشخص شده باشد.
3. ارائه تضمین از سوی ورثه: وراث باید ضمانت‌هایی به دادگاه ارائه دهند. این تضمین‌ها برای آن است که اگر غایب بازگردد یا اشخاص ثالث ادعایی نسبت به اموال وی داشته باشند، حقوقشان قابل استیفا باشد. این ضمانت‌ها تا زمان صدور حکم موت فرضی باقی خواهند ماند.
4. فقط حق استفاده، نه مالکیت: وراث با دریافت موقت اموال، مالک آن‌ها محسوب نمی‌شوند. بلکه صرفاً اجازه بهره‌برداری موقت دارند و حق فروش یا انتقال آن‌ها را ندارند.

این فرآیند صرفاً یک اقدام موقتی برای حفظ و بهره‌برداری از اموال غایب است و هیچ‌گونه تغییری در مالکیت حقوقی این اموال تا زمان تعیین تکلیف وضعیت غایب ایجاد نمی‌شود.

چه زمانی می‌توان حکم موت فرضی برای غایب صادر کرد؟

قانون‌گذار در مواردی خاص به دادگاه اجازه داده است که پس از گذشت مدت‌زمان مشخص و عدم اطلاع از سرنوشت فرد غایب، اقدام به صدور حکم موت فرضی نماید. این حکم آثار بسیار مهمی دارد؛ از جمله امکان تقسیم ترکه و خاتمه‌ی وضعیت بلاتکلیف اموال غایب. موارد مهم صدور حکم موت فرضی عبارتند از:

1. گذشت ده سال از آخرین خبر زندگی غایب: اگر ده سال تمام از زمانی که آخرین خبر از حیات غایب رسیده گذشته باشد و سن او از ۷۵ سال نیز فراتر رفته باشد، می‌توان حکم موت فرضی صادر کرد.
2. مفقود شدن در جنگ: اگر فردی عضو نیروهای مسلح باشد و در زمان جنگ مفقود شود و سه سال از پایان جنگ یا صلح بگذرد بدون آن‌که خبری از وی برسد، می‌توان حکم موت فرضی او را صادر کرد. در صورت عدم برقراری صلح، این مدت به پنج سال از پایان جنگ افزایش می‌یابد.
3. مفقود شدن در حادثه دریایی: در صورتی که فردی در یک سفر دریایی حضور داشته و کشتی غرق شده باشد و سه سال از زمان آن اتفاق گذشته باشد، می‌توان وی را مرده فرض کرد.
4. سایر حوادث مرگبار: در شرایطی مانند سقوط هواپیما، زلزله، انفجار یا بلایای مشابه نیز در صورت گذشت زمان کافی و عدم کشف اثری از حیات، حکم موت فرضی قابل صدور است.
5. انتشار آگهی عمومی: برای صدور این حکم، دادگاه باید طی سه نوبت آگهی در روزنامه کثیرالانتشار تهران و یکی از روزنامه‌های محلی، افرادی را که ممکن است خبری از غایب داشته باشند، دعوت کند تا اطلاع دهند. اگر پس از گذشت یک سال از تاریخ اولین آگهی هیچ خبری از غایب دریافت نشود، دادگاه می‌تواند حکم موت فرضی را صادر نماید.

این حکم، زمینه‌ی نهایی برای تقسیم قطعی اموال غایب میان ورثه را فراهم می‌آورد و از آن پس، آثار حقوقی مرگ بر زندگی غایب بار می‌شود.

وراثت و نحوه تقسیم ارث غایب مفقودالاثر

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در رابطه با غایب مفقودالاثر مطرح می‌شود، تعیین تکلیف ارث و دارایی‌های او است. قانون‌گذار برای پیشگیری از تضییع حقوق احتمالی غایب و همچنین رعایت حقوق سایر ورثه، سازوکار دقیقی در این خصوص پیش‌بینی کرده است. در نظر داشته باشید که جزئیات کاملتر در مورد ارث غایب مفقودالاثر در مطلبی جداگانه بررسی شده است و در این قسمت خلاصه ای از آن را مطالعه می فرمایید:

▪️ ارث غایب مفقودالاثر پیش از صدور حکم موت فرضی

تا زمانی که حکم موت فرضی صادر نشده باشد، نمی‌توان اموال غایب را بین وراث تقسیم کرد. اما اگر در بین وراث یک فرد فوت‌شده، غایب مفقودالاثری وجود داشته باشد، سهم‌الارث او کنار گذاشته می‌شود تا وضعیت حیات یا مماتش روشن گردد.

این اقدام به این دلیل صورت می‌گیرد که:

• اگر بعداً مشخص شود غایب زنده بوده، بتوان سهم او را به خودش بازگرداند.
• اگر معلوم شود که پیش از متوفی فوت کرده، سهمش بین سایر وراث تقسیم شود.
• و اگر بعد از متوفی فوت کرده باشد، سهم‌الارثش به وراث خودش خواهد رسید.

▪️ ارث پس از صدور حکم موت فرضی

در صورت صدور حکم موت فرضی غایب، مانند هر فرد فوت‌شده‌ای با دارایی او رفتار می‌شود. وراث او می‌توانند طبق قانون ارث، اموال را میان خود تقسیم کنند. اما اگر پس از تقسیم اموال، غایب زنده بازگردد، طبق ماده 135 قانون امور حسبی، مالکیت اموال به او بازمی‌گردد و باید آنچه از اموالش باقی مانده را دریافت کند یا در صورت تلف‌شدن، خسارت دریافت نماید.

▪️ نقش امین در نگهداری سهم‌الارث غایب

اگر هنوز حکم موت فرضی صادر نشده باشد، ولی تقسیم ترکه بین سایر وراث ضروری باشد، سهم غایب به امینی که دادگاه تعیین کرده سپرده می‌شود. این امین موظف است تا مشخص شدن وضعیت غایب، از سهم او نگهداری و محافظت نماید.

سوالات متداول

در این بخش سوالات متداول پیرامون اداره اموال غایب مفقود الاثر، امین اموال، تسلیم اموال به ورثه که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓طبق دادنامه دادگاه عمومی حقوقی، من به عنوان امین اموال شخص مفقودالاثر بودم و مطالبات او را از اداره‌ای وصول کردم. دادگاه به دلیل اینکه من به عنوان امین و نه دائن، مطالبه کرده‌ام، قرار رد دعوی خسارت تأخیر تأدیه را صادر کرده است. آیا در چنین مواردی امکان جبران خسارت وجود ندارد؟

✅ مطابق قانون، دائن یا نماینده قانونی او می‌تواند مطالبات را پیگیری کند. در صورتی که شما به عنوان امین عمل کرده‌اید، باید صلاحیت و اختیار خود را برای مطالبه خسارت اثبات کنید. اگر دادگاه چنین اختیاری برای شما قائل نشده، می‌توانید از طریق دادستان یا اخذ حکم تکمیلی، نسبت به مطالبه خسارت مجدداً اقدام کنید.

❓پدر من که بازنشسته ارتش بوده، 9 سال پیش مفقودالاثر شده و مطابق ماده 1025 قانون مدنی، اموال او قبل از موت فرضی به تصرف ورثه درآمده است. حکم تسلیم اموال به ورثه صادر شده، اما اداره بازنشستگی از پرداخت طلب 80 میلیونی به ورثه خودداری می‌کند. آیا حکم دادگاه باید اجرا شود یا نظر اداره درست است؟

✅ طبق قانون و رأی دادگاه، تسلیم اموال به ورثه حتی پیش از صدور حکم موت فرضی با ارائه تضمینات امکان‌پذیر است. اداره بازنشستگی موظف به اجرای حکم قطعی دادگاه است و نمی‌تواند از پرداخت حقوق یا مطالبات قانونی بدون دلیل موجه خودداری کند. در صورت ادامه امتناع، می‌توانید اجرای حکم را از طریق مراجع قضایی پیگیری کنید.

❓بعد از چندین سال، یک نفر فوت شده و مدارک او در اداره‌ای نگهداری می‌شد، اما اکنون مدارک را پیدا نمی‌کنند و می‌گویند که باید اعلام مفقودی کنیم. چگونه می‌توانم پیگیری کنم و بفهمم مدارک کجا هستند؟

✅ ابتدا به مسئول بایگانی یا رئیس اداره مراجعه کرده و به صورت رسمی درخواست پیگیری بدهید. در صورت عدم نتیجه، می‌توانید از طریق ثبت شکایت در دیوان عدالت اداری یا مکاتبه با حراست دستگاه مربوطه، روند رسیدگی را تسریع کنید.

❓عمویم سال‌هاست مفقودالاثر شده و سن او به حدی رسیده که اجازه فروش اموالش داده شود. پدرم که قیم بود، فوت کرده و اکنون اداره سرپرستی قیم است. هنوز حکم موت فرضی صادر نشده و کسی اقدامی نمی‌کند. من و مادرم جز وراث هستیم. چه باید کرد؟

✅ شما و مادرتان به عنوان وراث می‌توانید با مراجعه به دادگاه محل اقامت آخر غایب، تقاضای تعیین امین جدید نمایید. همچنین می‌توانید درخواست صدور حکم موت فرضی را مطرح کنید، مشروط بر اینکه شرایط قانونی آن (از جمله گذشت مدت و اثبات عدم امکان زنده بودن) فراهم باشد. مشاوره با یک وکیل متخصص در امور حسبی در این مرحله بسیار راهگشا خواهد بود.

در صورت نیاز به کسب اطلاعات مشاوره ای می توانید با مشاوران حقوقی ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.