در روند رسیدگی به دعاوی در دادگاه، هر فردی که قصد اقامه دعوا یا دفاع از خود را دارد، باید برای دادگاه مشخص کند که با چه سمتی در پرونده حضور دارد. این موضوع به‌ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که فردی به نمایندگی از دیگری، مثل وکیل، قیم یا ولی قانونی، در دادگاه حضور یابد.
در چنین مواردی، احراز سمت توسط دادگاه یک الزام قانونی محسوب می‌شود. اگر سمت فرد مشخص و قابل اثبات نباشد، ممکن است با ایراد «عدم احراز سمت» مواجه شده و در نتیجه دعوا با مانع مواجه گردد. در این مقاله، به بررسی کامل مفهوم احراز سمت، جایگاه قانونی آن، افراد مشمول، و پیامدهای عدم احراز سمت در دعاوی حقوقی و مدنی خواهیم پرداخت.
احراز سمت خواهان و دادخواست‌دهنده یعنی چه؟
یکی از مهم‌ترین شرایطی که قانون آیین دادرسی مدنی برای طرح دعوا در دادگاه تعیین کرده، احراز سمت فردی است که دادخواست را ارائه می‌دهد. اصل بر این است که هر فرد فقط برای خود می‌تواند طرح دعوا کند، مگر اینکه به‌طور قانونی نماینده دیگری باشد؛ مانند وکیل، ولی قهری، قیم، یا مدیر شرکت.
بر اساس ماده ۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی، چنانچه یکی از اصحاب دعوا دارای سمتی مانند قیم، وصی، متولی یا مدیر شرکت باشد، باید این سمت را صراحتاً در دادخواست درج کند. همچنین، طبق ماده ۵۹ همان قانون، در صورتی که دادخواست توسط ولی قهری، قیم یا نماینده قانونی تنظیم شده باشد، باید سندی که سمت قانونی دادخواست‌دهنده را ثابت می‌کند نیز به دادخواست ضمیمه شود؛ مثل وکالت‌نامه برای وکیل یا شناسنامه برای ولی قهری.
در صورتی که این اسناد ضمیمه نباشند یا سمت فرد به‌درستی درج نشده باشد، دادگاه قرار رفع نقص صادر می‌کند. اگر در مهلت مقرر این نواقص برطرف نشوند، دادخواست رد خواهد شد. این موضوع به‌روشنی نشان می‌دهد که احراز سمت، فقط یک تشریفات نیست، بلکه از شروط اساسی شروع رسیدگی در دادگاه محسوب می‌شود.
احراز سمت خوانده در دادگاه
همان‌طور که احراز سمت خواهان یا نماینده او اهمیت دارد، در مورد خوانده نیز همین قاعده جاری است؛ به‌ویژه زمانی که خوانده شخصاً در دادرسی حضور نداشته و نماینده‌ای مانند ولی قهری، قیم یا وکیل به جای او شرکت کرده باشد.
طبق ماده ۸۵ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان این حق را دارد که در صورتی که فردی به‌عنوان نماینده از طرف خوانده پاسخ دعوا را داده و سمت او برای دادگاه محرز نشده باشد، نسبت به این موضوع اعتراض کند. به عبارت دیگر، اگر فردی در مقام وکیل یا قیم یا وصی از طرف خوانده در جلسه دادرسی شرکت کند ولی مدرکی دال بر نمایندگی قانونی خود ارائه ندهد، طرف مقابل می‌تواند به عدم احراز سمت اعتراض کند و دادگاه نیز باید پیش از ورود به ماهیت دعوا به این موضوع رسیدگی کند.
در صورت اثبات عدم احراز سمت نماینده خوانده، این موضوع می‌تواند به صدور قرار رد دعوا یا رد دفاعیات منجر شود. بنابراین، ضرورت دارد نماینده خوانده نیز مدارک و مستندات لازم را برای اثبات سمت خود از همان ابتدا به دادگاه ارائه دهد.
احراز سمت وکیل در دادگاه
در صورتی که دعوا از سوی وکیل خواهان یا به دفاع از طرف خوانده توسط وکیل انجام شود، احراز سمت وکیل نیز ضروری است. مطابق تبصره بند ۱ ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر دادخواست توسط وکیل تنظیم و ارائه شده باشد، مشخصات کامل وکیل باید در دادخواست درج شود. همچنین، وکیل باید وکالت‌نامه‌ی معتبر خود را به همراه دادخواست به دادگاه تسلیم کند.
عدم ارائه‌ی وکالت‌نامه یا ناقص بودن آن می‌تواند سبب ایراد عدم احراز سمت گردد. این ایراد، مطابق بند ۵ ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، یکی از موانع رسیدگی است و در صورت وارد بودن، دادگاه قبل از ورود به ماهیت دعوا می‌تواند قرار رد دعوی را صادر نماید.
بنابراین، اگر وکیل بدون ارائه‌ی وکالت‌نامه یا بدون تصریح سمت خود دادخواست دهد یا در دادرسی شرکت کند، طرف مقابل این حق را دارد که ایراد عدم احراز سمت را مطرح نماید. این ایراد باید در مهلت قانونی مشخصی که در ادامه توضیح داده خواهد شد، به دادگاه ارائه شود.
ایراد عدم احراز سمت در دادگاه
یکی از مهم‌ترین ایراداتی که ممکن است در فرآیند دادرسی توسط طرفین دعوا مطرح شود، ایراد عدم احراز سمت است. بر اساس بند ۵ ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر شخصی که به عنوان نماینده (مثلاً وکیل، ولی قهری، قیم، وصی و …) اقدام به اقامه دعوا کرده یا به دفاع در برابر دعوا پرداخته باشد، اما سمت او برای دادگاه محرز نشده باشد، طرف مقابل می‌تواند به این امر اعتراض کند.
به عنوان نمونه، اگر خوانده دعوا متوجه شود که خواهان توسط شخصی به عنوان وکیل طرح دعوا کرده، اما وکالت‌نامه در پرونده موجود نیست یا ناقص است، می‌تواند ایراد عدم احراز سمت را مطرح کند. همین موضوع در مورد نمایندگان قانونی نظیر قیم یا وصی نیز صادق است.
در این حالت، دادگاه باید پیش از ورود به ماهیت دعوا، این ایراد را بررسی و در صورت وارد بودن، قرار رد دعوی یا رد دفاعیات را صادر کند.
مهلت طرح ایراد عدم احراز سمت
مطابق ماده ۸۷ قانون آیین دادرسی مدنی، تمامی ایرادات از جمله ایراد عدم احراز سمت باید تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح شود. این موضوع به این معناست که اگر یکی از طرفین دعوا بخواهد نسبت به سمت طرف مقابل اعتراض کند، باید حتماً این موضوع را در همان جلسه اول اعلام کند.
🔹 استثنا: اگر بعد از جلسه اول دادرسی، شرایطی پیش بیاید که نشان دهد سمت فرد نماینده بعداً دچار اشکال شده یا سند جدیدی ارائه نشده، امکان طرح ایراد در ادامه هم وجود دارد. به این حالت ایراد متأخر الوقوع گفته می‌شود و قابل پذیرش است.
اگر این مهلت رعایت نشود و طرف مقابل سکوت کند، ممکن است دادگاه ایراد را مسموع نداند. بنابراین، آگاهی از زمان طرح ایراد از نظر حقوقی بسیار اهمیت دارد.
پیامدهای عدم احراز سمت دادخواست‌دهنده
یکی از مهم‌ترین آثار عدم احراز سمت، ابطال یا رد دادخواست توسط دادگاه است. قانون آیین دادرسی مدنی در این مورد بسیار صریح عمل کرده و اگر دادخواست‌دهنده نتواند سمت قانونی خود را اثبات کند، قاضی موظف است طبق قانون عمل کند:
🔸 مرحله اول – اخطار رفع نقص:
در صورتی که سمت فرد مشخص نباشد یا مدارک کافی ارائه نشده باشد، دادگاه طبق ماده ۶۶ قانون آیین دادرسی مدنی، اخطار رفع نقص صادر می‌کند و به دادخواست‌دهنده مهلت می‌دهد تا مدارک لازم را ارائه دهد.
🔸 مرحله دوم – صدور قرار رد دادخواست یا دعوا:
اگر ظرف مهلت مقرر نقص برطرف نشود، قرار رد دادخواست صادر می‌شود. همچنین اگر در جریان رسیدگی، سمت نماینده برای دادگاه محرز نشود یا طرف مقابل ایراد کند، دادگاه ممکن است قرار رد دعوا صادر کند.
🔸 ایراد از سوی خوانده یا دادگاه:
خوانده می‌تواند در قالب ایراد شکلی نسبت به عدم احراز سمت اعتراض کند و اگر دادگاه صحت این ایراد را بپذیرد، رسیدگی متوقف شده و قرار مقتضی صادر خواهد شد. حتی اگر خوانده سکوت کند ولی دادگاه راساً متوجه ایراد شود، می‌تواند دعوا را رد کند.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول در مورد احراز سمت، عدم احراز و دیگر موارد مربوط که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ بعد از صدور حکم دادگاه و رای نهایی، برگه قطعیت به فرد فقط داده می‌شود یا فرد دیگری هم می‌تواند آن را دریافت کند؟
✅ هر فردی که در دعوا سمتی داشته باشد، می‌تواند برگه قطعیت حکم را دریافت کند. این شامل وکلا و نمایندگان قانونی نیز می‌شود.
❓ در پرونده‌ای، خواهان به عنوان “نماینده قانونی” دعوی حقوقی مطرح کرده و مدارک احراز سمت را پیوست نکرده است. در جلسه شورای حل اختلاف، خواهان یک کپی جعلی ارائه کرده و شورا رای صادر کرده است. در تجدیدنظر نیز با وجود اعتراض خوانده، مدارک بررسی نشده و رای تأیید شده است. چگونه می‌توان اقدام کرد؟
✅ ابتدا باید مشخص شود که سند نشان‌دهنده سمت از جانب شخص حقوقی یا حقیقی بوده است. سپس می‌توانید با ارائه مدارک و شواهد جدید، درخواست تجدیدنظر کنید یا اگر شرایط اجازه دهد، نسبت به استفاده از سند مجعول شکایت کنید.
❓ حضور در جلسه رسیدگی برای شخص ذی‌سمت و مرتبطین به چه معناست؟
✅ این به معنای دعوت به حضور در جلسه دادگاه است و شامل افرادی می‌شود که در موضوع دعوا دارای سمتی هستند یا به نوعی با موضوع مرتبط‌اند.
❓ اشخاص ذی‌سمت و نمایندگان قانونی مجازند به شعبه مراجعه کنند. این به چه معناست؟
✅ برای پیگیری و طرح دعوا در دادگاه، افراد باید دارای سمت قانونی باشند و این اطلاعیه به آنها اجازه می‌دهد برای پیگیری موضوع خود به شعبه مربوطه مراجعه کنند.
❓ از دادگاه یک ابلاغیه به عنوان ذی‌سمت دریافت کرده‌ام ولی هیچ توضیحی درباره طرف مقابل نیامده است. علت چیست؟
✅ باید به صورت حضوری از طریق شعبه مربوطه پیگیری کنید تا جزئیات بیشتری درباره پرونده و طرف مقابل دریافت کنید.
❓ برای من یک ابلاغیه آمد که در آن نوشته شده است رسیدگی برای شخص ذی‌سمت و مرتبطین. این به چه معناست؟
✅ این به معنای آن است که شخصی که در دعوا دارای سمت و کسانی که با موضوع دعوا ارتباط دارند، باید حضوری به دادگاه مراجعه کنند.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.