با بالا رفتن سن والدین، مسئولیت مراقبت و نگهداری از آنان بیش از پیش بر عهده فرزندان قرار می‌گیرد. این مراقبت ممکن است صرفاً از روی عشق و احساس وظیفه باشد یا آنکه به‌مرور زمان به‌صورت یک کار دائمی و طاقت‌فرسا درآید که نیاز به جبران و مزد دارد. در همین راستا، مفهومی به نام «اجرت‌المثل نگهداری از والدین» در نظام حقوقی کشور مطرح شده که اگرچه به‌طور مستقیم در قوانین با عنوان خاصی از آن یاد نشده، اما با استفاده از اصول کلی حقوق مدنی می‌توان در مواردی برای آن مطالبه قانونی داشت.
در این مقاله به این می‌پردازیم که اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر چیست، در چه شرایطی قابل مطالبه است، چه کسانی مسئول پرداخت آن هستند و مبلغ آن چگونه تعیین می‌شود.
تعریف اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر (والدین)
اجرت‌المثل در لغت به معنای «مزد کار انجام‌شده به‌صورت عرفی» است و در حقوق، زمانی مطرح می‌شود که شخصی برای دیگری کاری انجام داده باشد که قانوناً یا شرعاً مکلف به انجام آن نبوده، اما آن کار ارزش مادی داشته و عرفاً بابت آن مزد پرداخت می‌شود. اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر نیز در همین چارچوب قرار می‌گیرد.
به عبارت دیگر، اگر فرزندی به‌صورت مستمر از پدر یا مادر سالخورده خود نگهداری کند، بدون اینکه قصد رایگان بودن این خدمت را داشته باشد و این نگهداری هم به درخواست یا رضایت ضمنی والدین یا سایر فرزندان انجام شود، او می‌تواند با استناد به اصول کلی قانون مدنی، از جمله ماده 336، درخواست دریافت اجرت‌المثل کند. این اجرت‌المثل، نه به‌عنوان هدیه یا نیکی، بلکه به‌عنوان حق‌الزحمه خدمات واقعی و ارزشمند فرزند قابل پرداخت است.
نکته مهم اینکه نگهداری از والدین، بر خلاف حضانت کودکان که برای پدر و مادر الزامی است، در قانون وظیفه‌ای برای فرزندان به شمار نمی‌رود، مگر در قالب «پرداخت نفقه اقارب» در صورت نیاز والدین. به همین دلیل، اگر نگهداری انجام شده به قصد تبرع نبوده باشد، مبنای قانونی برای دریافت اجرت‌المثل وجود دارد.
شرایط قانونی دریافت اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر
قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، در ماده 336 به‌صراحت مقرر می‌دارد:
«هر گاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود قصد تبرع داشته است.»
این ماده قانونی، مبنای اصلی مطالبه اجرت‌المثل در زمینه‌های مختلف، از جمله نگهداری از پدر و مادر، به شمار می‌آید. طبق این ماده، اگر شخصی (فرزند) به درخواست یا با رضایت (ضمنی یا صریح) دیگری (والدین یا سایر وراث) کاری انجام دهد که ارزش مالی دارد، و مشخص شود که هدف او انجام کار به‌صورت رایگان نبوده، مستحق دریافت مزد یا اجرت است.
نکته مهم این است که در مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از والدین، اثبات دو نکته ضروری است:
- عدم قصد تبرع: یعنی فرد باید نشان دهد که نگهداری را نه به نیت نیکی یا احسان، بلکه برای دریافت حق‌الزحمه انجام داده است.
- ارزش‌گذاری عرفی خدمات: کاری که انجام شده باید عرفاً دارای ارزش اقتصادی و قابل قیمت‌گذاری باشد.
اگر این شرایط فراهم باشد، دادگاه می‌تواند با استناد به همین ماده 336، دستور پرداخت اجرت‌المثل را صادر کند. معمولاً تعیین مبلغ نهایی با ارجاع موضوع به کارشناسان رسمی دادگستری صورت می‌گیرد.
همچنین در مواردی که فرد مراقب، همسر یکی از فرزندان باشد (مثلاً زنی که از پدرشوهر یا مادرشوهر نگهداری میکند)، تبصره ماده 336 قانون مدنی قابل استناد است. این تبصره می‌گوید اگر زوجه کاری را که شرعاً وظیفه‌اش نیست، به دستور شوهر و بدون قصد تبرع انجام دهد، مستحق اجرت‌المثل است. این قاعده در مورد نگهداری از والدین همسر نیز کاربرد دارد.
نحوه مطالبه اجرت‌المثل
مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از والدین، مانند سایر دعاوی مالی، باید از طریق دادخواست رسمی به دادگاه انجام شود. برای شروع روند قانونی، مراحل زیر باید طی شود:
1. تنظیم دادخواست رسمی
ابتدا باید دادخواستی تحت عنوان «مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر» تنظیم شود. این دادخواست باید مستند به ماده 336 قانون مدنی و همراه با توضیحاتی در خصوص مدت زمان، نوع خدمات ارائه‌شده و ارزش عرفی آن‌ها باشد.
2. ثبت در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
پس از تهیه متن دادخواست، باید آن را از طریق یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کرده و به دادگاه صالح ارسال کرد. معمولاً دادگاه خانواده یا دادگاه عمومی حقوقی محل سکونت خوانده برای رسیدگی به این دادخواست صلاحیت دارد.
3. تعیین خوانده دعوا
- اگر پدر یا مادر در قید حیات و دارای اموال باشند، دعوا به طرفیت خود آن‌ها مطرح می‌شود.
- اگر والدین فوت کرده‌اند یا مالی ندارند، و فرزند مراقب به‌تنهایی از آن‌ها نگهداری کرده، سایر فرزندان به‌عنوان خوانده دعوا قرار می‌گیرند، زیرا نفقه اقارب بر عهده همه فرزندان است.
4. ارائه مدارک و مستندات
برای اثبات ادعا، لازم است مدارکی مثل:
- گواهی پزشکی مبنی بر نیاز والدین به مراقبت؛
- شهادت شهود یا همسایگان؛
- فیش‌های پرداختی یا رسیدهای مرتبط با مخارج والدین؛
- و هرگونه مدرکی که نشان دهد فرزند مراقب خدماتی را ارائه کرده، ارائه شود.
5. ارجاع به کارشناس و صدور رأی
پس از اثبات ادعا در دادگاه، قاضی برای تعیین مبلغ اجرت‌المثل، پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد. کارشناس بر اساس نوع خدمات، مدت زمان، وضعیت والدین و عرف منطقه، مبلغی را به‌عنوان اجرت‌المثل تعیین میکند.
در نهایت، دادگاه بر اساس نظر کارشناس و مدارک موجود، رأی به پرداخت اجرت‌المثل صادر خواهد کرد.
مبلغ اجرت‌المثل نگهداری از پدر و مادر چقدر است؟
یکی از پرتکرارترین پرسش‌ها در این زمینه، مربوط به مبلغی است که به عنوان اجرت‌المثل برای نگهداری از والدین در نظر گرفته می‌شود. پاسخ این سوال به عوامل متعددی بستگی دارد و مبلغ ثابتی برای آن وجود ندارد. در ادامه به مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده میزان اجرت‌المثل اشاره می‌کنیم:
۱. مدت زمان نگهداری
هر چه زمان مراقبت بیشتر باشد، اجرت‌المثل نیز افزایش می‌یابد. برای مثال، نگهداری از پدر یا مادر به مدت ۵ سال به‌مراتب حق‌الزحمه بیشتری دارد نسبت به چند ماه مراقبت مقطعی.
۲. نوع خدمات ارائه‌شده
کارهایی مانند پخت‌وپز، نظافت، شست‌وشو، مراقبت شبانه‌روزی، جابجایی فرد سالمند، تهیه دارو و همراهی در درمان، همگی دارای ارزش مادی متفاوتی هستند. اگر مراقبت شامل خدمات تخصصی یا دشوارتر باشد (مانند نگهداری از بیمار زمین‌گیر)، مبلغ اجرت‌المثل بیشتر خواهد بود.
۳. وضعیت جسمی و نیاز والدین
میزان وابستگی والدین به مراقبت دیگران، تأثیر مستقیم بر ارزش خدمات دارد. نگهداری از والدینی که توانایی انجام امور شخصی خود را ندارند، ارزش بیشتری نسبت به مراقبت از والدینی که صرفاً نیاز به همراهی دارند، خواهد داشت.
۴. محل سکونت و عرف منطقه‌ای
عرف محل نیز در تعیین میزان اجرت‌المثل مؤثر است. در برخی شهرها یا مناطق، دستمزد خدمات مراقبتی بالاتر از سایر نقاط است و همین موضوع بر تصمیم کارشناس تأثیرگذار خواهد بود.
۵. نظر کارشناس رسمی دادگستری
در نهایت این کارشناس رسمی دادگستری است که با بررسی مستندات، اظهارات طرفین و عرف جامعه، مبلغ دقیق اجرت‌المثل را محاسبه میکند. برای مثال، در سالهای اخیر، در موارد مشابه، مبالغی در حدود ۲۰ تا ۵۰ میلیون تومان برای چند سال نگهداری تصویب شده است، اما این فقط یک نمونه است و عدد نهایی به شرایط هر پرونده بستگی دارد.
مبلغ اجرت‌المثل از چه منابعی پرداخت می‌شود؟
یکی از دغدغه‌های مهم افراد این است که اجرت‌المثل نگهداری از والدین از چه محلی پرداخت می‌شود و در صورت نبود اموال از سوی والدین، چه کسی مسئول پرداخت خواهد بود؟ پاسخ به این سوال وابسته به چند حالت مختلف است:
۱. اگر پدر یا مادر دارای اموال باشند
در این حالت، اجرت‌المثل مستقیماً از محل اموال و دارایی‌های خود آن‌ها پرداخت می‌شود. این اموال ممکن است شامل ملک، حساب بانکی، مستمری بازنشستگی، حقوق وظیفه یا سایر منابع مالی باشد. اگر والدین در قید حیات باشند، می‌توان علیه خود آن‌ها دادخواست مطالبه اجرت‌المثل طرح کرد.
۲. در صورت فوت والدین
اگر پدر یا مادر فوت کرده باشند، اجرت‌المثل از ترکه یا همان اموال به‌جا مانده از آن‌ها پرداخت می‌شود. در این شرایط، خواهان باید در کنار دادخواست مطالبه اجرت‌المثل، گواهی انحصار وراثت و سایر مدارک مرتبط با ماترک را ارائه کند. اجرت‌المثل در این صورت پیش از تقسیم ارث محاسبه و از ترکه کسر می‌شود.
۳. اگر والدین هیچ مالی نداشته باشند
در صورتی که والدین نیازمند بوده و مالی برای پرداخت اجرت‌المثل در اختیار نداشته باشند، قانون نفقه اقارب وارد عمل می‌شود. بر این اساس، تمامی فرزندان موظف به پرداخت نفقه والدین هستند و اگر تنها یک فرزند از آن‌ها مراقبت کرده باشد، می‌تواند نسبت به سایر خواهر و برادرها دادخواست مطالبه اجرت‌المثل به نسبت سهم آن‌ها ارائه کند.
۴. پرداخت با توافق میان وراث
در برخی موارد، پیش از ورود به فرآیند قضایی، وراث با یکدیگر توافق می‌کنند که مبلغی را به فرزندی که از پدر یا مادر مراقبت کرده، پرداخت نمایند. این روش از بروز اختلافات خانوادگی جلوگیری کرده و اغلب در مواردی که روابط میان خواهران و برادران مطلوب است، اجرا می‌شود.
ارتباط اجرت‌المثل نگهداری والدین با اجرت‌المثل ایام تصرف در ارث
در برخی موارد، فرزندی که سالها از مادر یا پدر سالخورده خود مراقبت کرده، ناچار است در خانه پدری که هنوز به‌صورت رسمی تقسیم نشده، زندگی کند. این شرایط، گاهی منجر به ایجاد اختلافاتی میان ورثه می‌شود؛ به‌ویژه زمانی که سایر فرزندان، از خواهر یا برادری که از والدین نگهداری کرده، به دلیل تصرف در خانه موروثی شکایت کرده و اجرت‌المثل ایام تصرف را مطالبه می‌کنند.
اما نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که چنین فردی، این امکان را دارد که در پاسخ به چنین ادعایی، مطالبه اجرت‌المثل نگهداری از پدر یا مادر را مطرح کند. چراکه طبق ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هرگاه فردی بدون قصد تبرع و به درخواست دیگران، کاری انجام دهد که عرفاً دارای اجرت باشد، مستحق دریافت دستمزد خواهد بود.
در این وضعیت، دادگاه موظف است ابتدا بررسی کند که آیا نگهداری از والدین واقعاً به شکل جدی انجام شده و آیا خواهان قصد انجام آن به‌صورت رایگان را نداشته است یا خیر. اگر این شرایط احراز شود، دادگاه می‌تواند در روند رسیدگی به دعوای تقسیم ارث یا اجرت‌المثل تصرف، مبلغی را بابت زحمات فرزند مراقب در نظر گرفته و آن را از سهم‌الارث یا اموال مشترک کسر کند.
در نهایت، چنین رویکردی از سوی دادگاه، نه‌تنها باعث رعایت عدالت در میان وراث می‌شود، بلکه به فردی که سالها وظیفه‌ی انسانی و عاطفی خود را در قبال والدین انجام داده نیز، حق قانونی‌اش را بازمی‌گرداند
سوالات متداول:
در این قسمت سوالات متداول پیرامون اجرت المثل نگهداری از والدین که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا اجرت المثل به مادر من تعلق می‌گیرد که سالها از خانواده و مادر شوهرش مراقبت کرده است؟
✅ اگر مادر شما این کارها را با قصد دریافت مزد و بدون نیت تبرع انجام داده باشد، می‌تواند مطالبه اجرت‌المثل کند. طبق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، در صورتی که فردی کارهایی را به دستور دیگری و بدون قصد تبرع انجام دهد، مستحق اجرت است. البته باید در دادگاه قابل اثبات باشد. در صورت فوت شخصی که از او نگهداری شده، مطالبه از وراث با استناد به اموال به‌جا‌مانده امکان‌پذیر است.
❓ آیا بنده میتوانم از ورثه حق زحمه که سالها برای پدر و مادرم زحمت کشیده ام بگیرم چون پدر مادرم فوت شدن اگر تبصره و ماده ای هست لطف کنید راهنمایی کنید برادر وخواهرها تن به این کار نمیدهند چندبار گفتم راضی نمی شوند از نظر مالی فقیرم و خانواده ام به من رحم نمیکنن
✅ بله، طبق ماده 336 قانون مدنی، اگر بتوانید ثابت کنید که نگهداری از والدین را بدون قصد رایگان بودن (تبرع) انجام داده‌اید، می‌توانید از وراث یا از ماترک مطالبه اجرت‌المثل کنید. برای این کار لازم است دادخواست رسمی به دادگاه خانواده بدهید و کارشناس رسمی دادگستری میزان اجرت را تعیین خواهد کرد.
❓ باسلام مادرم 3 سال سکته مغزی کرده و چون سرکار میروم شوهرم صبحا نگهداری میکند تا من بعد از ظهر به خانه بروم آیا بابت این مدت چیزی قانونی میتوانم بگیرم؟
✅ بله، اگر همسر شما نگهداری از مادر شما را بدون قصد تبرع و به درخواست شما یا مادر انجام داده باشد، می‌تواند مطالبه اجرت‌المثل کند. اما لازم است این موضوع در دادگاه ثابت شود و برای آن دادخواست حقوقی تنظیم گردد.
❓ نزدیک سه سال هست پدرم فوت کرده مادر درخواست مهریه داده یک ملک توقیف کرده قاضی حکم مهریه داد ده روز اعتراض تموم شده .همه بچه ها جز یکی راضی هستند که مادر حق وحقوق قانونی بگیره.ضمن اینکه تقسیم ترکه نشده مادرم میتونه درخواست اجرت المثل سالهای زندگی بدهد?
✅ در حال حاضر، اجرت‌المثل زن پس از فوت شوهر تنها در صورتی قابل مطالبه است که پیش از فوت یا در حین انحصار وراثت طرح شده باشد. اگر توافقی میان ورثه صورت نگرفته باشد، یا پیش از آن دادخواستی داده نشده باشد، طرح چنین دعوایی ممکن است با دشواری حقوقی همراه باشد. اما همچنان می‌توانید با مشاوره حقوقی دقیق‌تر و بررسی مدارک، مسیر مناسب را انتخاب نمایید.
❓ من 8 سال پدرم که سکته کرده بود نگهداری کردم و بعد از فوت پدرم 7سال از مادرم نگهداری کردم الان مادرم فوت کرده و یکی از وراث من را محکوم کرده به اجرت المثل ایام تصرف آیا من میتوانم به عنوان نگهداری از پدر و مادر یا حداقل نگهداری از مادرم هزینه نگهداری و خرج مادرم را از وراث یا از املاک بجا مانده از دادگاه طلب کنم؟
✅ بله، در صورتی که بتوانید ثابت کنید بدون قصد تبرع از والدین نگهداری کرده‌اید، می‌توانید از وراث یا ماترک والدین، اجرت‌المثل مطالبه نمایید. برای این موضوع نیاز به ارائه دادخواست رسمی به دادگاه و درخواست ارجاع به کارشناس رسمی دارید تا زحمات شما در نگهداری از والدین ارزیابی و قیمت‌گذاری شود.
شما می توانید برای دریافت مشاوره با وکلای مجرب ایران لگال تماس حاصل فرمایید.