یکی از حقوق مالی مهم زنان در نظام حقوقی ایران، اجرت‌المثل ایام زوجیت است؛ مفهومی که بر مبنای آن، زن می‌تواند بابت کارهایی که در طول زندگی مشترک و بدون الزام قانونی یا شرعی انجام داده، از شوهر خود مطالبه دستمزد کند. این موضوع به ویژه زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که طلاق یا فوت یکی از زوجین مطرح باشد.
کارهایی مانند آشپزی، نظافت، نگهداری از فرزندان و سایر امور منزل که عرفاً بر عهده زن قرار گرفته اما شرعاً وظیفه او نیست، می‌تواند مبنای مطالبه اجرت‌المثل قرار گیرد. در این مقاله به طور جامع به شرایط دریافت، نحوه محاسبه، نقش دادگاه، نمونه دادخواست و تفاوت آن با مفاهیمی چون مهریه، نحله و شرط تنصیف دارایی پرداخته‌ایم.
اجرت‌المثل زن در زندگی مشترک چیست؟
در زندگی زناشویی، زن و شوهر هر کدام دارای وظایف قانونی و شرعی مشخصی هستند. برای مثال، زن موظف به تمکین عام و خاص از شوهر خود است. اما در کنار این وظایف، بسیاری از کارهایی که زنان در خانه انجام می‌دهند، مثل آشپزی، نظافت، شست‌وشو، نگهداری از فرزندان و سایر امور منزل، جزو وظایف قانونی آن‌ها نیست. با این حال، در فرهنگ و عرف جامعه ایران، این کارها معمولاً بر عهده زن قرار می‌گیرد.
بر همین اساس، قانون این امکان را به زن داده است که در صورت جدایی یا حتی قبل از آن، با اثبات انجام این امور بدون قصد تبرع (یعنی بدون نیت انجام رایگان) و به دستور شوهر، اجرت‌المثل ایام زوجیت مطالبه کند؛ یعنی مزد کارهایی را که در طول زندگی مشترک انجام داده است، از شوهر دریافت نماید.
اگر بین زن و شوهر توافق مشخصی بر سر این دستمزد نباشد، زن می‌تواند با تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده و درخواست ارجاع موضوع به کارشناس، تقاضای تعیین و پرداخت اجرت‌المثل کند. مبنای قانونی این حق در تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی به صراحت بیان شده است.
گرفتن اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک
برای مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت، زن باید به پشتوانه مواد قانونی مشخصی از قوانین مدنی و خانواده اقدام کند. اصلی‌ترین ماده قانونی در این زمینه، تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی است. این تبصره به صراحت بیان می‌دارد:
«چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام‌گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.»
به زبان ساده، اگر زن بتواند اثبات کند که کارهای انجام‌شده در طول زندگی مشترک را:
- به دستور شوهر انجام داده،
- قصد انجام رایگان (تبرع) نداشته،
- این کارها خارج از وظایف شرعی و قانونی او بوده‌اند
آنگاه دادگاه موظف است با ارجاع موضوع به کارشناسی، میزان اجرت‌المثل را تعیین کرده و زوج را به پرداخت آن محکوم کند.
همچنین، ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده نیز از دیگر مواد قانونی مهم در این زمینه است. این ماده به دادگاه تکلیف می‌کند که در زمان رسیدگی به درخواست طلاق، تکلیف اجرت‌المثل ایام زوجیت را نیز هم‌زمان تعیین کند.
«دادگاه ضمن رأی خود با توجه به شروط ضمن عقد و مندرجات سند ازدواج،… همچنین اجرت‌المثل ایام زوجیت طرفین مطابق تبصره ماده (۳۳۶) قانون مدنی تعیین و… تصمیم مقتضی اتخاذ می‌کند.»
با استناد به این مواد قانونی، زن می‌تواند چه در جریان طلاق و چه به‌صورت مستقل، دادخواست اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک را ارائه کرده و حقوق مالی خود را مطالبه کند.
در چه صورت اجرت‌المثل به زن تعلق نمی‌گیرد؟
-
انجام کارها با قصد تبرع (رایگان):
اگر دادگاه احراز کند که زن با میل و رضایت خود و بدون قصد دریافت مزد، امور خانه را انجام داده است (مثلاً در جلسه رسیدگی بگوید “من این کارها را با رضایت خودم و بدون چشم‌داشت انجام دادم”)، اجرت‌المثل به او تعلق نخواهد گرفت.
این همان شرط «عدم قصد تبرع» در تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی است. -
عدم انجام کار به دستور شوهر:
اگر زن کارهایی مانند خانه‌داری، نگهداری فرزندان و… را نه به دستور شوهر بلکه صرفاً از روی علاقه یا عرف خانوادگی انجام داده باشد، دادگاه می‌تواند استحقاق اجرت‌المثل را نپذیرد. چون یکی از شرایط قانونی تعلق اجرت‌المثل، انجام کار به دستور زوج است. -
عدم اثبات انجام کارها یا سکوت در جلسات رسیدگی:
اگر زوجه در جلسه دادرسی نتواند ثابت کند که کارهایی خارج از وظایف قانونی انجام داده است، یا اصلاً این موضوع را مطرح نکند، دادگاه ممکن است ادعای او را رد کند. صرف ادعا بدون ارائه شواهد، معمولاً کافی نیست. -
تعارض با سایر اسناد یا اظهارات:
در برخی موارد، اگر زوجه قبلاً در قرارداد، سند یا دادخواست دیگری تصریح کرده باشد که کارها را رایگان انجام داده یا مثلاً در دادخواست مهریه و نفقه اشاره‌ای به اجرت‌المثل نکرده باشد، ممکن است این موضوع به زیان او تفسیر شده و منجر به رد اجرت‌المثل گردد. -
فقدان شرایط عرفی یا شرعی اجرت‌المثل:
اگر زن کاری انجام داده باشد که عرفاً برای آن اجرت در نظر گرفته نمی‌شود، یا شرعاً جزء وظایف او تلقی شود (مثل تمکین یا وظایف زناشویی)، امکان پرداخت اجرت‌المثل برای آن وجود ندارد. -
درخواست طلاق از طرف زن و عدم احراز شرایط:
در صورتی که زن خواهان طلاق باشد و نتواند شرایط تعلق اجرت‌المثل را ثابت کند (یعنی فقط به طلاق اکتفا کند و موضوع اجرت‌المثل را درست پیگیری نکند)، ممکن است دادگاه این مطالبه را نپذیرد.
مراحل مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت + نمونه دادخواست
برای دریافت اجرت‌المثل ایام زوجیت، زوجه باید با طی مراحل قانونی، این مطالبه را از طریق دادگاه خانواده مطرح کند. این مراحل به‌صورت خلاصه به شرح زیر هستند:
۱. تهیه و تنظیم دادخواست
زوجه یا وکیل او باید یک دادخواست با عنوان «مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت» تنظیم کرده و در آن، اطلاعات مربوط به تاریخ ازدواج، مدت زندگی مشترک، نوع کارهایی که انجام داده و عدم قصد تبرع خود را ذکر کند.
۲. ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی
با در دست داشتن اصل عقدنامه (یا کپی آن)، کارت ملی، شناسنامه و دادخواست تنظیم‌شده، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست را ثبت می‌کنند.
۳. ارجاع به دادگاه خانواده و تعیین وقت رسیدگی
پس از ثبت دادخواست، پرونده به دادگاه خانواده ارجاع داده شده و وقت دادرسی تعیین می‌گردد. در این جلسه، زوجه باید اظهارات خود را به قاضی ارائه دهد.
۴. ارجاع پرونده به کارشناس
اگر دادگاه شرایط استحقاق زوجه برای دریافت اجرت‌المثل را احراز کند، قرار ارجاع امر به کارشناسی صادر می‌شود. کارشناس با بررسی مدت زمان زندگی، نوع کارها، وضعیت اقتصادی زوجین و سایر عوامل، مبلغ اجرت‌المثل را تعیین می‌کند.
۵. صدور حکم دادگاه
پس از دریافت نظریه کارشناس، در صورتی که اعتراضی نباشد، دادگاه حکم به پرداخت اجرت‌المثل به نفع زوجه صادر می‌کند.
۶. اجرای حکم
در صورت قطعی شدن حکم، زوجه می‌تواند تقاضای صدور اجراییه کند و در صورت استنکاف زوج از پرداخت، اقدامات اجرایی مانند توقیف اموال یا صدور حکم جلب نیز امکان‌پذیر خواهد بود.
نمونه دادخواست مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت:
خواهان: خانم …
خوانده: آقای …
وکیل (در صورت وجود): …
خواسته: مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت از تاریخ … لغایت … با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستریبا سلام و احترام
اینجانب و خوانده محترم از تاریخ … به موجب عقدنامه شماره … با یکدیگر در عقد نکاح دائم قرار گرفته‌ایم. در طول مدت زندگی مشترک، اینجانب کلیه امور مربوط به منزل از قبیل آشپزی، نظافت، شستشو، نگهداری از فرزندان و سایر امور مربوطه را با دستور زوج و بدون قصد تبرع انجام داده‌ام. لذا با استناد به تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، تقاضای صدور حکم مبنی بر پرداخت اجرت‌المثل ایام زوجیت با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری را دارم.با احترام
امضا
آیا اجرت‌المثل همه زنان یکسان است؟
خیر، اجرت‌المثل ایام زوجیت برای همه زنان یکسان نیست و مبلغ آن بسته به شرایط و ویژگی‌های هر زندگی مشترک، متفاوت تعیین می‌شود. دادگاه پس از بررسی پرونده و صدور قرار کارشناسی، موضوع را به کارشناس رسمی ارجاع می‌دهد تا میزان اجرت‌المثل را با در نظر گرفتن عوامل مختلف محاسبه کند.
برخی از عوامل مؤثر در تعیین مبلغ اجرت‌المثل عبارتند از:
- تحصیلات زوجه: معمولاً زنان دارای تحصیلات بالاتر، مبلغ بیشتری دریافت می‌کنند چون عرفاً ارزش زمانی آن‌ها بالاتر تلقی می‌شود.
- شغل زوجه: در صورتی که زوجه شاغل بوده باشد، ممکن است میزان فعالیت او در منزل کمتر ارزیابی شود و همین موضوع بر مبلغ نهایی تأثیرگذار است.
- تعداد فرزندان: نگهداری از فرزندان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تعیین اجرت‌المثل است و در خانواده‌های پرجمعیت، رقم آن بیشتر می‌شود.
- وضعیت مالی و اجتماعی زوجین: امکانات زندگی، وضعیت اقتصادی و رفاه خانواده نیز در برآورد اجرت‌المثل نقش دارد.
- مدت زمان زندگی مشترک: هر چه مدت زندگی طولانی‌تر باشد، اجرت‌المثل افزایش می‌یابد.
- داشتن یا نداشتن خادم یا کمک‌کار: در صورتی که زوجه به تنهایی تمام امور منزل را انجام داده باشد، اجرت‌المثل بیشتری دریافت خواهد کرد.
💡 نکته: هم زوجه و هم زوج می‌توانند به نظریه کارشناسی اعتراض کنند و در صورت اعتراض، موضوع به هیأت کارشناسی ارجاع داده می‌شود.
سوالات متداول و جمع بندی
در این قسمت سوالات متداول پیرامون اجرت المثل ایام زوجیت را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ آیا به زن ناشزه اجرت‌المثل تعلق می‌گیرد؟
✅ بستگی به نوع نشوز (عدم تمکین) زن دارد. در مواردی که زن تنها از تمکین خاص (مثلاً رابطه زناشویی) خودداری کند اما همچنان در منزل همسر زندگی کرده و کارهای خانه را انجام دهد، با وجود اینکه عنوان «ناشزه» بر او صدق می‌کند، اجرت‌المثل به او تعلق می‌گیرد. اما در صورتی که زن خانه را ترک کرده باشد یا به‌صورت کلی از انجام امور منزل خودداری کرده باشد مستحق دریافت اجرت‌المثل نیست.
❓ آیا به زن در عقد موقت اجرت‌المثل تعلق می‌گیرد؟
✅ بله، زن در عقد موقت (صیغه) نیز می‌تواند مستحق دریافت اجرت‌المثل باشد، مشروط بر اینکه زن کارهایی را که شرعاً بر عهده‌اش نبوده به درخواست شوهر انجام داده باشد، هدفش از انجام آن‌ها دریافت اجرت بوده و نه انجام رایگان از روی محبت یا لطف و کارهایی که انجام شده‌اند، از نظر عرف دارای ارزش مالی و مستحق اجرت باشند.
❓اگر زوج طلاق دهد، آیا به زن اجرت‌المثل تعلق می‌گیرد؟
بله! در صورتی که زن بتواند اثبات کند که کارهایی را در منزل شوهر انجام داده که وظیفه شرعی و قانونی او نبوده و این کارها را به دستور شوهر و بدون قصد تبرع انجام داده است، دادگاه با جلب نظر کارشناس می‌تواند رأی به پرداخت اجرت‌المثل ایام زوجیت صادر کند.
❓در سال 96 با همسرم زندگی مشترک را شروع کردم و اکنون ایشان با تقدیم دادخواست به دادگاه تقاضای دریافت اجرت‌المثل ایام زوجیت را دارند. ایشان خانه‌دار هستند و این ازدواج دومشان است. نحوه محاسبه اجرت‌المثل طبق نظر کارشناس چگونه است؟
✅ مبلغ اجرت‌المثل به نظر کارشناس رسمی دادگستری بستگی دارد. او با در نظر گرفتن عواملی مانند تعداد فرزندان، وضعیت مالی زوج، سطح تحصیلات زوجه، سال‌های زندگی مشترک، و نوع فعالیت‌های انجام‌شده، مبلغ را تعیین می‌کند. مبلغ تقریبی می‌تواند بسته به شرایط، از چند میلیون تا ده‌ها میلیون تومان برای هر سال متفاوت باشد.
❓آیا زن می‌تواند اجرت‌المثل ایام زوجیت را تا قبل از زمان نشوز خود دریافت کند؟
✅ بله! زن تا قبل از تاریخی که به عنوان “نشوز” در دادگاه محرز شده باشد، می‌تواند بابت کارهایی که در منزل شوهر انجام داده و مشمول شرایط قانونی است، درخواست اجرت‌المثل دهد.
❓لطفاً راهنمایی کنید. زنم مهریه را اجرا گذاشته، اجرت‌المثل شکایت کرده، وسایل را بدون اجازه قفل را شکسته و برده و حدود یک ماه است که بچه را برده. چکار کنم؟
✅ شما می‌توانید در خصوص تصرف غیرقانونی اموال، شکایت کیفری مطرح کنید و برای بازگرداندن فرزند، از طریق دادگاه خانواده درخواست حضانت یا ملاقات دهید. درباره اجرت‌المثل، دادگاه بر اساس نظر کارشناس مبلغی را تعیین می‌کند که بسته به شرایط، ممکن است قابل تقسیط باشد. توصیه می‌شود با یک وکیل مشورت کنید.
❓اجرت‌المثل حدوداً چقدر به زن تعلق می‌گیرد؟
✅ میزان اجرت‌المثل با توجه به نظر کارشناس رسمی مشخص می‌شود! مواردی مانند میزان و نوع کارهای انجام‌شده، مدت زندگی مشترک، سطح زندگی، وضعیت مالی مرد و عرف جامعه در تعیین این مبلغ مؤثر هستند و نمی‌توان رقم دقیقی بدون بررسی پرونده بیان کرد.
❓من مهریه زوجه را پرداخت کرده‌ام و 25 سال زندگی کرده‌ایم. برای این سال‌ها، مبلغ اجرت‌المثل حدوداً چقدر حساب می‌شود؟ ممنون از لطف شما.
✅ مبلغ اجرت‌المثل برای 25 سال زندگی مشترک می‌تواند رقم قابل توجهی باشد، ولی تعیین دقیق آن بر اساس نظر کارشناس دادگستری انجام می‌شود. عواملی مثل کیفیت خدمات زوجه در منزل، وضعیت اقتصادی، تعداد فرزندان و میزان مشارکت او در امور منزل لحاظ می‌شود.
جمع بندی
در جمع‌بندی باید گفت اجرت‌المثل ایام زوجیت، یکی از حقوق مالی زن است که در صورت انجام کارهایی فراتر از وظایف شرعی و قانونی، به دستور شوهر و بدون قصد تبرع، به او تعلق می‌گیرد.
این حق حتی قبل از طلاق یا پس از فوت هم قابل مطالبه است و تعیین مبلغ آن بر عهده کارشناس رسمی دادگستری است. دریافت این حق نیازمند طرح دادخواست در دادگاه خانواده و اثبات شرایط قانونی آن می‌باشد که از این رو می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرموده و مشاوره دریافت نمایید.