وصیت‌نامه یکی از ابزارهای مهم حقوقی در نظام حقوقی ایران است که به افراد این امکان را می‌دهد تا پس از فوت، درباره تقسیم دارایی‌ها و امور شخصی خود تعیین تکلیف کنند. اما این سند تنها زمانی اعتبار دارد که مطابق با ضوابط قانونی و شرعی تنظیم شده باشد.
در مواردی که وصیت‌نامه فاقد شرایط قانونی باشد، ذی‌نفعان می‌توانند درخواست ابطال آن را در دادگاه حقوقی مطرح نمایند. در این مقاله قصد داریم شرایط ابطال وصیت نامه، انواع وصیت‌نامه‌ها و نحوه تنظیم دادخواست ابطال و نمونه رأی دادگاه را بررسی کنیم.
آشنایی با انواع وصیت‌نامه و اهمیت آن
مطابق قانون مدنی و قانون امور حسبی، وصیت‌نامه به سه دسته تقسیم می‌شود:
- وصیت‌نامه رسمی: تنظیم‌شده در دفاتر اسناد رسمی با رعایت تشریفات قانونی.
- وصیت‌نامه خودنوشت (عادی): نوشته شده به دست موصی به همراه تاریخ و امضا.
- وصیت‌نامه سری: تنظیم‌شده توسط موصی و به‌صورت محرمانه نزد دفتر اسناد رسمی یا دادگاه به امانت سپرده می‌شود.
هر یک از این وصیت‌نامه‌ها دارای ویژگی‌ها و الزامات قانونی خاصی هستند. عدم رعایت این الزامات می‌تواند منجر به بی‌اعتباری یا ابطال وصیت‌نامه گردد.
شرایط قانونی ابطال وصیت‌نامه
ابطال وصیت‌نامه زمانی ممکن است که یکی از شرایط اساسی تنظیم وصیت‌نامه رعایت نشده باشد یا وصیت‌نامه با قانون مغایرت داشته باشد. مهم‌ترین شرایطی که در صورت نقض آن‌ها امکان ابطال وصیت‌نامه وجود دارد عبارت‌اند از:
✅ عدم اهلیت موصی
بر اساس ماده ۸۲۶ قانون مدنی، موصی باید در زمان تنظیم وصیت، عاقل، بالغ و رشید باشد. اگر ثابت شود که موصی در زمان نگارش وصیت‌نامه دچار جنون یا سفه بوده، وصیت‌نامه قابل ابطال است.
✅ وصیت مازاد بر یک‌سوم دارایی
طبق ماده ۸۴۳ قانون مدنی، هیچ‌کس نمی‌تواند بیش از یک‌سوم اموالش را وصیت کند مگر اینکه وراث آن را اجازه دهند. در غیر این صورت، وصیت‌نامه نسبت به مازاد، باطل خواهد بود.
✅ عدم وجود تاریخ و امضا در وصیت‌نامه عادی
بر اساس ماده ۲۷۸ قانون امور حسبی، در وصیت‌نامه خودنوشت، تمام متن باید به خط موصی باشد و تاریخ و امضا داشته باشد. عدم وجود این شرایط موجب بطلان وصیت‌نامه خواهد شد.
✅ وصیت به مال غیر
شخص فقط می‌تواند نسبت به اموال خود وصیت کند. وصیت نسبت به اموال دیگران باطل است، حتی اگر وارث یا دیگران آن را امضا کرده باشند.
✅ وصیت تحت شرایط نامشروع یا اکراه
اگر مشخص شود وصیت‌نامه در شرایط اکراه یا با هدفی غیرقانونی مانند محروم‌کردن وارث از ارث یا فرار از دین تنظیم شده، وصیت‌نامه قابل ابطال خواهد بود.
نحوه طرح دعوای ابطال وصیت‌نامه در دادگاه
برای ابطال وصیت‌نامه، ابتدا باید ذی‌نفع (ورثه یا شخصی که از مفاد وصیت‌نامه متضرر شده) دادخواست خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کند. مراحل به شرح زیر است:
- ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی همراه با مستندات شامل وصیت‌نامه، گواهی انحصار وراثت، شهادت شهود، مدارک پزشکی یا دلایل دیگر
- ارجاع به شعبه دادگاه حقوقی محل اقامتگاه متوفی و تعیین وقت رسیدگی.
- بررسی مدارک توسط قاضی و استماع اظهارات طرفین.
- صدور حکم در صورت احراز عدم صحت وصیت‌نامه.
در این دعوا، خواهان باید بتواند با دلایل کافی مانند نظریه پزشکی قانونی، اظهارات شهود، یا تحقیقات محلی، عدم اعتبار وصیت‌نامه را به اثبات برساند.
بررسی ابطال وصیت‌نامه بر اساس نوع آن
🔹 ابطال وصیت‌نامه رسمی
این نوع وصیت‌نامه تنها در صورت اثبات جعل یا بی‌اعتباری امضا یا اثبات عدم اهلیت موصی در زمان تنظیم قابل ابطال است. برای مثال، اگر امضای موصی جعلی باشد یا ثابت شود که او هنگام امضا در حالت بی‌هوشی یا زوال عقل بوده، وصیت‌نامه باطل خواهد بود.
🔹 ابطال وصیت‌نامه عادی
شایع‌ترین نوع ابطال مربوط به وصیت‌نامه خودنوشت است. در صورتی که فاقد تاریخ، امضا یا خط موصی باشد، با اعتراض ورثه می‌توان ابطال آن را درخواست نمود. همچنین اگر این وصیت‌نامه بیش از سه ماه بعد از آگهی حصر وراثت ارائه شده باشد، فاقد اعتبار است (ماده ۲۹۴ قانون امور حسبی).
🔹 ابطال وصیت‌نامه مازاد بر ثلث
همان‌طور که گفته شد، اگر وصیت‌نامه بیش از یک‌سوم ترکه را دربر گیرد و هیچ‌یک از ورثه اجازه ندهند، این بخش از وصیت‌نامه باطل و غیرقابل اجراست.
نمونه دادخواست ابطال وصیت نامه عادی
در این قسمت می توانید نمونه دادخواست ابطال وصیت نامه عادی را مشاهده فرمایید:
ریاست محترم دادگاه حقوقی … با سلام احتراما به استحضار می‌رساند: اینجانب ………….. به عنوان یکی از ورثه مرحوم ………….، مطلع شدم وصیت‌نامه‌ای عادی با تاریخ ………….. از سوی وی تنظیم شده که به موجب آن، تمامی اموال خود را به نفع شخصی خاص وصیت کرده است. نظر به اینکه: ۱. وصیت‌نامه فاقد تاریخ و امضا بوده و با خط موصی نیز تنظیم نشده است. ۲. متوفی در زمان نگارش وصیت‌نامه، به دلیل بیماری شدید روانی، فاقد اهلیت بوده است. ۳. وصیت‌نامه بدون اطلاع سایر ورثه و در خارج از مهلت سه‌ماهه قانونی به دادگاه ارائه شده است. لذا با استناد به مواد ۲۷۶، ۲۹۱، ۲۹۴ قانون امور حسبی و مواد ۸۲۶ و ۸۴۳ قانون مدنی، تقاضای صدور حکم بر ابطال وصیت‌نامه مزبور را دارم. با احترام نام و نام خانوادگی امضا
همچنین می توانید نمونه متن فوق را با کلیک کردن بر روی نمونه دادخواست ابطال وصیت نامه عادی دریافت نمایید.
نمونه رای ابطال وصیت‌نامه توسط دادگاه
رای دادگاه:
«در خصوص دادخواست خانم ………….. فرزند ………….. به طرفیت آقای ………….. دایر بر ابطال وصیت‌نامه عادی مورخ ………….. به لحاظ عدم رعایت شرایط قانونی، با توجه به مستندات تقدیمی از جمله نظریه پزشکی قانونی مبنی بر فقدان اهلیت موصی در زمان تنظیم وصیت‌نامه و فقدان تاریخ دقیق در متن آن و نظر به مفاد ماده ۲۷۸ و ۲۹۴ قانون امور حسبی و ماده ۸۴۳ قانون مدنی، دادگاه دعوای خواهان را وارد دانسته و حکم بر ابطال وصیت‌نامه فوق‌الذکر صادر و اعلام می‌نماید. رای صادره ظرف مهلت قانونی قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان می‌باشد.»
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون موضوع ابطال وصیت نامه که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال تحت عنوان مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ در دادخواست ابطال وصیت‌نامه زاید بر ثلث، برخی از وراث وصیت‌نامه را تأیید کرده‌اند. آیا اگر وصیت‌نامه باطل شود، کلاً باطل می‌شود یا فقط نسبت به سهم‌الارث معترضین باطل می‌شود؟
✅ در مواردی که وصیت بیش از یک‌سوم دارایی باشد، اصل بر بطلان مازاد است مگر با رضایت وراث. اگر برخی وراث رضایت دهند و برخی دیگر رضایت ندهند، وصیت‌نامه تنها نسبت به سهم‌الارث کسانی که رضایت نداده‌اند باطل خواهد بود و نسبت به سهم‌الارث رضایت‌دهندگان معتبر و نافذ است (ماده ۸۴۳ قانون مدنی). بنابراین ابطال کلی نیست و جنبه نسبی دارد.
❓ دایی من ۱۵ روز قبل از فوت پدربزرگم و با وجود کسالت، ایشان را به دفترخانه‌ای برده و وصیت‌نامه تنظیم کرده‌اند. سن پدربزرگم بالای ۸۵ سال بوده و در دو ماه آخر دو بار در بیمارستان بستری بوده‌اند. آیا برای ابطال وصیت‌نامه می‌توان اقدامی کرد؟
✅ بله، اگر بتوانید با مستنداتی مانند سوابق پزشکی و شهادت شهود ثابت کنید که متوفی در زمان تنظیم وصیت‌نامه از سلامت عقل و اراده کافی برخوردار نبوده یا تحت فشار و سوءاستفاده قرار گرفته است، می‌توانید برای ابطال وصیت‌نامه اقدام نمایید. اهلیت موصی در زمان تنظیم وصیت‌نامه، از ارکان اساسی اعتبار آن است.
❓ مادرم در سن ۹۵ سالگی وصیت‌نامه نوشته و در حال حاضر در قید حیات نیست. آیا با توجه به اینکه ایشان سالخورده بوده، می‌توان بر همین اساس اقدام به ابطال وصیت‌نامه کرد؟
✅ صرف سالخوردگی و کهولت سن دلیل ابطال وصیت‌نامه نیست. مگر آنکه بتوان ثابت کرد در زمان تنظیم وصیت‌نامه، توانایی درک و اراده نداشته‌اند. اگر مدارکی از پزشک یا شواهدی دال بر زوال عقل یا بیماری‌های مؤثر بر تشخیص وجود داشته باشد، می‌توان برای ابطال اقدام کرد.
❓ ملکی را در زمان حیات پدرم با مبایعه‌نامه از ایشان خریداری کرده‌ام. زمانی که ایشان بیمار بودند، بین وراث دعوا افتاد و من را مجبور کردند وصیت‌نامه‌ای از طرف پدر بنویسم و ملکی که خریده‌ام را قید کنم و زیر آن را امضا کنم. با توجه به اینکه می‌دانستم وصیت باید به دست خود موصی باشد، برای ختم دعوا مخالفت نکردم. اکنون با وجود مدارک، وراث مدعی‌اند ملک جزو ارث است. آیا می‌توانم مدعی ابطال وصیت‌نامه شوم، چون هم قبل وصیت ملک به من فروخته شد و هم وصیت‌نامه به خط پدرم نیست و من خودم نوشتم؟
✅ بله، اگر وصیت‌نامه خودنوشت باشد و به خط موصی تنظیم نشده باشد، طبق قانون فاقد اعتبار است، مگر اینکه به عنوان وصیت رسمی در دفترخانه ثبت شده باشد یا سایر وراث آن را امضا و تایید کرده باشند. همچنین اگر ملک پیش از وصیت فروخته شده باشد، امکان وصیت نسبت به آن وجود نداشته و این موضوع نیز می‌تواند از دلایل ابطال باشد.
❓ سابقه آلزایمر در خانواده مادرم ارثی است. برادرم در سال ۹۲ به همراه مادر وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرده‌اند که یک‌سوم اموال منقول و غیرمنقول به نام وی شده است. مادر سواد ندارد و اقدامات قانونی در اداره سرپرستی انجام شده است. حال در صدد ابطال وصیت‌نامه هستیم. لطفاً راهنمایی فرمایید یا در صورت نیاز اقدام به تنظیم لوایح انجام شود. حکم محجوریت را اداره سرپرستی سال ۹۳ اعلام کرده است. خود قیم هم می‌خواهند که این وصیت باطل شود.
✅ در صورتی که در زمان تنظیم وصیت‌نامه، مادر به دلیل زوال عقل یا شرایط مشابه فاقد اهلیت بوده و این موضوع با صدور حکم محجوریت تأیید شده باشد، وصیت‌نامه فاقد اعتبار قانونی است. با استناد به مواد ۸۲۶ و ۸۴۳ قانون مدنی و حکم سرپرستی، می‌توانید از طریق وکیل اقدام به طرح دادخواست ابطال وصیت‌نامه نمایید.
نتیجه‌گیری
ابطال وصیت‌نامه فرآیندی است تخصصی و مستلزم احراز تخلف یا نقص در شرایط قانونی تنظیم آن می‌باشد. در صورتی که وصیت‌نامه به هر دلیلی مخالف مقررات قانونی باشد، ذی نفعان می‌توانند با ارائه دادخواست و دلایل متقن به دادگاه حقوقی، درخواست ابطال آن را مطرح نمایند. آشنایی با انواع وصیت‌نامه، شرایط صحت آن و رویه قضایی در این خصوص، می‌تواند به افراد در حفظ حقوق خود کمک قابل توجهی کند.
اگر نیاز به مشاوره پیرامون این موضوع حقوقی دارید می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.