ابطال و فسخ قرارداد ارفاقی؛ نحوه اقدام و نمونه دادخواست

قرارداد ارفاقی یکی از ابزارهای مهم در فرآیند ورشکستگی در قانون تجارت ایران است که به تاجر ورشکسته اجازه می‌دهد در صورت توافق با طلبکاران، به فعالیت اقتصادی بازگردد و بدهی‌های خود را طبق شرایط مشخصی پرداخت کند. اما اگر در این مسیر، تخلفی از سوی تاجر یا مغایرتی با قانون رخ دهد، امکان ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی وجود دارد.

در این مقاله، به بررسی دقیق شرایط، مراحل و پیامدهای حقوقی ابطال و فسخ قرارداد ارفاقی خواهیم پرداخت.

آشنایی با ماهیت قرارداد ارفاقی در حقوق تجارت

قرارداد ارفاقی توافقی است میان تاجر ورشکسته و طلبکاران او که با هدف دادن فرصتی دوباره برای بازپرداخت بدهی‌ها، از طریق تخفیف یا تمدید مهلت پرداخت، تنظیم می‌شود. این قرارداد تنها زمانی رسمیت می‌یابد که در جلسه مجمع طلبکاران، با رأی اکثریت مشخصی (حداقل نصف به علاوه یک از طلبکاران با داشتن سه چهارم از کل مطالبات) تصویب شده و سپس به تأیید دادگاه برسد.

هدف قانون‌گذار از پیش‌بینی این قرارداد، حمایت از فعالان اقتصادی است که به دلایلی غیر از سوءنیت دچار ورشکستگی شده‌اند. اما این حمایت، مطلق نیست. در صورتی که تقلب، تخلف یا نقض مفاد قرارداد ثابت شود، قانون تجارت اجازه فسخ یا ابطال آن را می‌دهد.

در مطلبی جداگانه آثار ورشکستگی تاجر را بررسی نمودیم که در صورت این رویداد تکلیف اموال، طلبکاران و آثار حقوقی چه می باشد و انواع آن بررسی شده است که می توانید مطالعه نمایید.

دلایل ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی

🔹 موارد ابطال قرارداد ارفاقی

بر اساس ماده 492 قانون تجارت، قرارداد ارفاقی در دو حالت باطل شناخته می‌شود:

• ورشکستگی به تقلب: اگر تاجر پس از انعقاد قرارداد ارفاقی، به دلیل اقدامات متقلبانه به ورشکستگی به تقلب محکوم شود، قرارداد ارفاقی از ابتدا باطل تلقی می‌گردد.
• وجود حیله و تقلب در دارایی یا بدهی‌ها: طبق ماده 490، اگر بعد از تأیید قرارداد توسط دادگاه کشف شود که در میزان دارایی یا قروض تاجر تقلبی صورت گرفته و واقعیت پنهان شده است، قرارداد باطل است.

🔹 موارد فسخ قرارداد ارفاقی

مطابق ماده 494 قانون تجارت، فسخ قرارداد ارفاقی در صورتی ممکن است که تاجر به تعهدات مقرر در آن عمل نکرده باشد. در این حالت، طلبکاران می‌توانند با اقامه دعوا از دادگاه تقاضای فسخ کنند.

همچنین اگر قرارداد بخشی دارای ضامن و بخشی فاقد ضامن باشد، طلبکاران می‌توانند تنها نسبت به قسمت بدون ضامن، اقدام به فسخ نمایند (ماده 495).

شرایط قانونی ابطال و فسخ قرارداد ارفاقی

✳ شرایط ابطال

• محکومیت قطعی تاجر به ورشکستگی به تقلب؛
• کشف حیله و تقلب در میزان دارایی یا قروض پس از تصدیق قرارداد توسط دادگاه.

در هر دو حالت، ابطال قرارداد اثر قهقرایی دارد؛ یعنی گویی اصلاً قراردادی وجود نداشته است.

✳ شرایط فسخ

• عدم اجرای تعهدات از سوی تاجر؛
• درخواست کتبی طلبکار یا طلبکاران ذی‌نفع با ارائه دلایل و مستندات معتبر؛
• وجود ادله اثبات عدم انجام تعهدات در جلسه رسیدگی دادگاه.

نحوه و مراحل اقدام برای ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی

برای ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی باید مراحل زیر را طی کرد:

✅ مرحله اول: احراز شرایط قانونی

ابتدا باید بررسی شود که آیا شرایط فسخ یا ابطال در پرونده موردنظر تحقق یافته است یا خیر. این موضوع معمولاً با مشاوره حقوقی و بررسی اسناد انجام می‌شود.

✅ مرحله دوم: ثبت نام و احراز هویت در سامانه ثنا

طلبکار باید در سامانه ثنا ثبت‌نام کرده و مراحل احراز هویت را به‌صورت حضوری یا اینترنتی طی کند.

✅ مرحله سوم: تنظیم دادخواست

در این مرحله، دادخواست فسخ یا ابطال باید با استناد به مواد قانونی (490 تا 495) و با ذکر مشخصات طرفین، شرح ماجرا و خواسته، تدوین شود. می‌توان از خدمات وکلای دادگستری نیز برای تنظیم بهتر دادخواست استفاده کرد.

✅ مرحله چهارم: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات قضایی

دادخواست به همراه مستندات از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه صالح ارسال می‌شود.

✅ مرحله پنجم: رسیدگی در دادگاه و صدور حکم

دادگاه با دعوت طرفین، در جلسه رسیدگی، مستندات را بررسی و در صورت احراز شرایط قانونی، حکم به ابطال یا فسخ قرارداد صادر می‌کند.

نمونه دادخواست فسخ قرارداد ارفاقی

در این بخش، یک نمونه دادخواست کاربردی برای ارائه به دادگاه جهت فسخ قرارداد ارفاقی آورده‌ایم:

۵. آثار و نتایج ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی

ابطال یا فسخ قرارداد ارفاقی، پیامدهای متعددی به دنبال دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• بازگشت تاجر به وضعیت ورشکستگی کامل: قرارداد ارفاقی دیگر اثر حمایتی ندارد و تاجر دوباره مشمول محدودیت‌های ورشکستگی می‌شود.
• ممنوعیت انجام معاملات مستقل: تا زمان تعیین مدیر تصفیه جدید و آغاز فرآیند تصفیه مجدد.
• رفع تعهد از ضامن‌ها: در صورت ابطال قرارداد، تعهدات ضامن‌ها نیز ساقط می‌شود (ماده 493).
• اثر نسبت به تمامی طلبکاران: چه کسانی که موافق قرارداد بودند و چه مخالفان، همگی مشمول اثرات فسخ یا ابطال خواهند شد.
• ابطال معاملات متقلبانه: معاملاتی که پس از انعقاد قرارداد ارفاقی و با هدف اضرار به طلبکاران انجام شده‌اند، باطل خواهند بود (ماده 500).
• محاسبه دریافتی‌های پیشین: طلبکارانی که تا زمان فسخ، مبلغی دریافت کرده‌اند، باید این مبالغ را از سهم خود کسر نمایند (ماده 502).

سوالات متداول

در این قسمت سوالات متداول پیرامون فسخ و ابطال قرارداد ارفاقی را می توانید مشاهده فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ آیا مواردی مانند اکراه در قرارداد می‌توانند موجب ابطال قرارداد ارفاقی شوند؟
✅ اکراه، یکی از مواردی است که می‌تواند اعتبار یک قرارداد را از بین ببرد. در صورتی که یکی از طرفین قرارداد ارفاقی تحت فشار روانی یا فیزیکی غیرقانونی مجبور به امضای قرارداد شده باشد، آن قرارداد غیر نافذ تلقی می‌شود. یعنی تا زمانی که طرف اکراه‌شده رضایت خود را پس از رفع اکراه اعلام نکند، قرارداد فاقد اثر است و در نهایت، در صورت عدم تأیید، امکان ابطال آن وجود دارد. برای اثبات اکراه، نیاز به ارائه مستندات و دلایل کافی به دادگاه وجود دارد.

❓ تصدیق قرارداد ارفاقی چیست و چگونه و در کدام مرجع انجام می‌شود؟
✅ تصدیق قرارداد ارفاقی به معنای تأیید رسمی آن توسط دادگاه است. بعد از آنکه قرارداد ارفاقی میان تاجر ورشکسته و اکثریت طلبکاران بسته شد، باید به دادگاه صالح ارائه شود تا مورد بررسی و تأیید قرار گیرد. پس از تصدیق، قرارداد نسبت به طلبکارانی که عضو اکثریت بوده‌اند یا ظرف ده روز از تاریخ تصدیق، قرارداد را امضا کرده‌اند، لازم‌الاجرا خواهد بود. سایر طلبکاران فقط می‌توانند سهم خود را از اموال تاجر طبق ترتیبات قانون دریافت کنند و دیگر حقی برای مطالبه مازاد ندارند، مگر اینکه پس از تسویه کامل بدهی طلبکاران امضاکننده، نوبت به آنان برسد. این مراحل بر اساس مواد ۴۸۰ تا ۴۹۵ قانون تجارت انجام می‌شود.

❓ قرارداد دو برگی با یک امضا دارم. وکیل محترم، آیا می‌توانید از طریق نظر مشورتی یا وحدت رویه قرارداد را باطل کنید؟ لطفاً فقط در صورت اشراف به موضوع و توانایی ابطال، درخواست بنده را تأیید فرمایید. با تشکر
✅ اطلاعات ارائه شده برای اظهار نظر قطعی و دقیق کافی نیست. تعیین اعتبار یک قرارداد دو برگی تنها با بررسی دقیق شرایط تنظیم، محتوا، نحوه امضا و ارتباط دو برگ با یکدیگر ممکن است. پیشنهاد می‌شود مستندات و اصل قرارداد توسط وکیل بررسی شود تا در صورت وجود مغایرت‌های حقوقی یا فقدان شرایط صحت، امکان ابطال از طریق دادگاه یا استناد به آرای وحدت رویه مشخص گردد.

❓ اگر یکی از طلبکاران پس از تصدیق قرارداد ارفاقی متوجه شود تاجر برخی بدهی‌ها را کتمان کرده، آیا می‌تواند اقدام به ابطال قرارداد کند؟
✅ بله، طبق ماده 490 قانون تجارت، اگر پس از تأیید قرارداد ارفاقی مشخص شود که تاجر در زمان انعقاد قرارداد، اطلاعات دارایی‌ها یا بدهی‌های خود را به صورت عمدی کتمان کرده یا تقلب به‌کار برده است، این موضوع می‌تواند مستند قانونی برای ابطال قرارداد باشد. در چنین شرایطی، طلبکار می‌تواند با ارائه مستندات به دادگاه، دادخواست ابطال قرارداد ارفاقی را مطرح کند.

❓ آیا قرارداد ارفاقی بعد از فوت تاجر همچنان معتبر باقی می‌ماند یا قابل فسخ است؟
✅ قرارداد ارفاقی در صورت فوت تاجر، به خودی خود فسخ نمی‌شود. تعهدات ناشی از قرارداد به وراث یا مدیر تصفیه منتقل می‌شود، مگر آنکه در قرارداد شرط خاصی در خصوص فوت پیش‌بینی شده باشد یا شرایطی مانند عدم امکان اجرای مفاد قرارداد رخ دهد. در چنین مواردی، طلبکاران می‌توانند حسب مورد، تقاضای فسخ قرارداد را از دادگاه بخواهند.

❓ اگر یکی از ضامنان قرارداد ارفاقی پس از تأیید قرارداد فوت کند یا ورشکست شود، آیا قرارداد قابل فسخ است؟
✅ فوت یا ورشکستگی ضامن، به‌تنهایی موجب فسخ قرارداد ارفاقی نمی‌شود. اما اگر اجرای قرارداد به طور اساسی به ضمانت او وابسته بوده باشد و جایگزینی برای او تعیین نشود، طلبکاران می‌توانند با استناد به از بین رفتن یکی از ارکان اصلی قرارداد، تقاضای فسخ آن را مطرح کنند. این موضوع نیازمند بررسی دادگاه و تایید خلل اساسی در تعهدات تاجر است.